۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ – ۱۰:۲۴ 

کرونا درمان خواهد شد اما “سقوط جمعیتی” علاج ندارد!

رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت با بیان اینکه دستگاه‌های مسئول در حوزه جمعیت، نه احساس نگرانی دارند و نه برنامه و بودجه! گفت: کرونا درمان خواهد شد اما وقوع سقوط جمعیتی علاجی ندارد و عوارضش نیز جبران ناپذیر است؛!

وی نرخ باروری کل را میانگین تعداد فرزندانی که یک مادر در طی دوره ی باروری، زنده متولد می کند، تعریف کرد و گفت: این شاخص هم اکنون ۱٫۸ فرزند است. سال ۱۳۶۸ این عدد برای ایران ۶٫۴ فرزند بود، قرار بود با برنامه کنترل جمعیت این شاخص را تا سال ۱۳۸۵ از ۶٫۴ به ۴ برسانیم. ما سال ۱۳۷۱ به عدد ۳٫۶ رسیدیم یعنی ۱۴ سال زودتر از برنامه و در کل طی این سه دهه، نرخ باروری کل  به ۱٫۸ فرزند کاهش یافته است.

دارنده جایزه ملی جمعیت با توضیح این مطلب که چرا از نظر زاد و ولد در منطقه خطر هستیم، گفت: ما یک حد جایگزینی و یا جانشینی داریم که عدد آن ۲٫۱ فرزند است. هر کشوری که زیر این خط قرار گیرد، به معنی رفتن در منطقه کاهش باروری است و همه کشورهایی که در دنیا چنین وضعیتی دارند، سیاست های خاصی برای تعدیل باروری دارند. این بدان معنی است که این کشورها، حداقل بقای نسل را که برای هر خانواده، ۲ فرزند است را ندارند. در حال حاضر نرخ باروری کل در دنیا ۲/۵ فرزند است ولی این عدد برای ایران همانطور که گفته شد؛ کمتر از ۲ فرزند است.

وی با ذکر این مطلب که شدت کاهش جمعیت ما در تاریخ بشریت نظیر ندارد، اظهار داشت: در همسایگی ما نرخ باروری کل طی ۳ دهه اخیر رو به کاهش بوده ولی نه به شدت ما، مثلاً ترکیه از ۳٫۶ به ۲٫۱ و عربستان از ۵٫۵ به ۲٫۹ رسیده است. ضمنا نرخ باروری کل نسبت به نرخ رشد جمعیت، شاخص دقیق‌تری است.

وی در پاسخ  به سوالی درباره نقش برنامه تنظیم خانواده در کاهش نرخ باروری کل و تاخیر در فرزندآوری در کشورها و همچنین شکاف نسلی به نظرسنجی یک موسسه معتبر در میان تحصیل کرده‌های امریکایی در سال ۲۰۱۳ میلادی اشاره کرد و گفت: به نظر آنها برنامه‌های کنترل جمعیت در گذشته، سن ازدواج و فرزندآوری پدر و مادرها را افزایش داده و همین مسئله بین والدین و فرزندان، اختلاف سنی بیش از ۳۰ سال را باعث شده، شکاف بین نسلی به وجود آورده و جوانان را از محیط تربیتی خانه دور گردانده است و بنیان خانواده را سست نموده است حتی بسیاری از پدران و مادران را در سالمندی بالاجبار تنها، افسرده و منزوی گردانده است. بخشی از آنچه در امریکا و برخی کشورهای اروپایی در اپیدمی کووید ۱۹ بر سالمندان می گذرد، پیامدهای اجرای برنامه های کنترل جمعیت در دهه های گذشته در این کشورهاست. 

رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت افزود: زنان و مردان جوان امریکایی در این نظرسنجی گفته‌اند: ما “شعار فرزند کمتر و زندگی بهتر” را نفی کرده‌ایم و کنترل جمعیت را کنار گذاشته‌ایم. حالا پسرها می‌خواهند در ۲۵ تا ۳۰ سالگی ازدواج کنند. اغلب دختران دوست دارند تا ۲۵ سالگی ازدواج کنند و حداقل ۳ فرزند خود را در مناسب‌ترین سن باروری کامل کنند.

وی اظهار داشت: همچنین آنها گفته‌اند؛ نمی‌خواهند اشتباه پدران و مادران خود را که تن به کنترل جمعیت داده‌اند و الان پشیمان هستند را تکرار کنند. اینها درسهایی است که تاریخ به ما می دهد. تجارب کشورها را به ما گوشزد می کند. ما از وضعیت نابسامان و مصایبی که مردمان برخی کشورها از مداخلات در زاد و ولدها، به بهانه هایی چون نیل به رفاه، لذت، رفع مزاحمت از خود و ارتقای بهداشتی و یا به منظور صنعتی شدن و مدرنیته برای خود به وجود آورده اند، باید نهایت عبرت آموزی را داشته باشیم. تقلید از گذشته آن ها بدون توجه به عوارض عمیق و گستره این برنامه ها، بدترین نوع تقلید و در واقع تکرار اشتباه برای ملت هاست. 

وی در ادامه صحبت های خود با نقل سخنی از شهید عزیز حاج قاسم سلیمانی در باره میزان فرصتی که در دل بحران هاست، گفت: ما از عواقب اسفناک این اقدامات باید برای اصلاح سبک زندگی خود استفاده کنیم. الان در این روزهای تلخ و پرالتهاب ناشی از بیماری کووید ۱۹ در دنیا، مردم مثلا برای پیشگیری و در امان ماندن از این ویروس از شستشوی دستها با آب گرم و صابون و یا ماسک استفاده می کنند و نتیجه هم می گیرند ولی باید توجه داشت سقوط جمعیتی راه پیشگیری و یا جبران در زمانی که اتفاق می افتد، ندارد و حداقل باید از سه دهه قبل آن را رصد کرد، چرا که کشورهایی که دچار بحران جمعیتی شدند، دیگر نتوانستند از این وضعیت نجات یابند. مخصوصا برای کشوری مثل ما که هنوز پیشرفت هایش کامل نشده و در گام دوم انقلاب اسلامی به دنبال ایجاد تمدن نوین اسلامی است، از دست دادن نمای جوانی خطرناکتر است.

این استاد دانشگاه در تبیین پنجره جمعیتی نیز گفت: پنچره جمعیتی یک دوره و فرصتی است که در آن جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور، حدود ۷۰ درصد و جمعیت زیر ۱۵ سال و بالای ۶۵ سال حدود ۳۰ درصد است. ایران از سال ۱۳۸۵ چنین وضعیتی دارد و گفته می‌شود تا سال ۱۴۲۵ یعنی به مدت ۴۰ سال این پنجره به رویش بازخواهد بود. در این دوره اگر کشورها به نیازمندی‌های نسل جوان و میانسال خود در همه‌ی عرصه‌ها پاسخ گویند، یک فرصت و دوران طلائی است تا پس از این دوره به یک توسعه و پیشرفت همه جانبه و پایدار نایل آیند و اگر نه، با تهدیدهای این دوران روبرو خواهند شد.

دکتر علی محمدزاده در ادامه در پاسخ به سوالی در ارتباط با پیامدهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سالمندی به این موارد اشاره نمود:  کاهش حجم و رشد جمعیت ملی، کاهش باروری و قدرت تجدید نسل، افزایش میانه‌ی سنی و سالمندی جمعیت پیامدهای اقتصادی، کاهش جمعیت در سن کار، کاهش رشد اقتصادی، پایین آمدن نرخ پس انداز خانواده، افزایش بار مالی نسل‌های جوان‌تر، افزایش بار تکفل، افزایش تقاضای بازنشسته‌های فعلی و فشار بر سیستم تأمین اجتماعی، شکاف‌های نسلی در اثر بهم خوردن توازن جمعیت نسل‌ها وجمع شدن چترهای حمایتی خانواده از سالمندان، عمده ترین پیامدهای سالمندی در ابعاد مختلف است.

وی افزود: آنچه یادآوری شد، آسیب های بسیار مهمی است و می تواند یک کشور مقتدر را از پای درآورد. به همین دلیل می بینید ژاپن وزارت زاد و ولد تاسیس می کند و فلسفه تشکیل آن را مبتنی بر این اعلام می کنند که اگر تولدها را در ژاپن افزایش ندهیم، در نیم قرن آینده از تمدن و فرهنگ و اقتصاد کشورمان چیزی باقی نخواهد ماند. ژاپن الان به‌عنوان پیرترین کشور دنیا با دو معضل اصلی کاهش نیروی انسانی و در مقابل افزایش هزینه‌های رفاهی قشر سالمند مواجه است. این دو معضل در ترکیب با یکدیگر ژاپن را به حذف نیمی از جمعیت شاغل خود تا سال ۲۰۶۰ میلادی خواهد رساند.

این پزشک متخصص در ادامه افزود: در امریکا هم بوش پدر سال ۱۹۹۳ اعلام می کند، هیچ اعتقادی به کنترل جمعیت امریکا ندارد و دنبال کثرت جمعیت امریکاست. در روسیه هم همینطور پوتین ۴ فرزندی را تبلیغ می کند. به آنهایی که بعد خانواده خود را گسترش می دهند، امتیاز می دهد. یا در کشورهای اروپایی می بینیم، مسئولین به شدت دنبال افزایش موالید و سیاست های مهاجرتی هستند و معتقدند اگر چنین نکنند، طولی نخواهد کشید که محو خواهند شد و پیشرفت هایشان ادامه نخواهد یافت و دچار فقر و  بدبختی خواهند شد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود در پاسخ به سوالی در باره آمار شاخص های جمعیتی ایران در سال ۱۳۹۵ گفت: میزان شهرنشینی در کشور در سال ۱۳۹۵ به ۷۴ درصد رسیده است. این میزان در سال ۱۳۸۵، ۶۸٫۵ درصد بود. بعد خانوار در ایران از ۵٫۱ در سال ۱۳۶۵ به ۳٫۳ در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته است که بیانگر کوچک شدن حجم خانوارهای ایرانی است. طی سی سال اخیر بعد خانوار در مناطق روستایی و شهری به هم نزدیکتر شده و تفاوت به یک دهم  رسیده است. شاخص نسبت جنسیتی،تعداد مردان به ازای هر یک صد زن است. در مقایسه با سال ۱۳۹۰، نسبت جنسیتی از ۱۰۲ به ۱۰۳ در سال ۱۳۹۵ تغییر یافته است. این نسبت هم در سال ۱۳۶۵، ۱۰۵ بود. هم اکنون ۵۱ درصد جمعیت کشور را  مردان و ۴۹ درصد را زنان تشکیل می دهند.

وی در باره رشد جمعیت در استان های مختلف کشور گفت: در ۱۸ استان کشور رشد جمعیت پایین تر از میانگین کشوری است و در دو استان خراسان شمالی و همدان، رشد سالانه جمعیت منفی است. بنابراین علایمی از منفی شدن نرخ رشد جمعیت در برخی استان ها برای اولین بار در سرشماری عمومی ۱۳۹۵ ثبت شده است. گروه سنی زیر ۱۵ سال از ۴۵٫۵ درصد در کل جمعیت سال ۱۳۶۵ به ۲۴ درصد در جمعیت سال ۱۳۹۵ تغییر کرده است که بیانگر آنست که جمعیت جوان کشور در سه دهه اخیر نسبت به کل جمعیت موجود در حدود ۵۰ درصد کاهش داشته است و ساخت سنی جمعیت ایران از حالت جوانی در حال خروج است.

این استاد دانشگاه در باره تقسیم بندی کشورها مختلف به انواع ساخت سنی جمعیت‌ها و طبقه بندی آن ها اشاره کرد و گفت: در کشورهایی که ساخت سنی جوان دارند حداقل ۴۰ درصد از کل جمعیت آن‌ ها کمتر از ۱۵سال می‌باشد. ویژگی اصلی دیگر جمعیت‌های جوان، میزان‌های باروری بالاست، به‌گونه‌ای که تنها حدود ۵ درصد از جمعیت به سنین بالای ۶۵ سال می‌رسند. کشورهای در حال توسعه و غیرصنعتی دارای این ساخت جمعیت هستند. جمعیت ایران نیز از نظر ترکیب سنی تا نیمه دهه ۷۰ بسیار جوان بوده است و نسبت افراد کمتر از ۱۵ساله آن به کل جمعیت در هیچ یک از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن قبل از ۱۳۷۵ کمتر از ۴۲ درصد نبوده است.

وی به ساخت سنی رو به سالخوردگی نیز اشاره کرد و گفت: کشورهایی که سیاست‌های معینی مبنی‌ بر کاهش باروری اتخاذ کرده‌اند، دارای چنین ساخت سنی هستند. در این طبقه بندی از درصد گروه سنی کمتر از ۱۵ساله به‌ دلیل کاهش باروری بطور مستمر کاسته شده، اما هنوز درصد گروه سنی بالای ۶۵ ساله به حدّ جمعیت‌های سالخورده نرسیده است. دسته سوم هم ساخت سنی سالخورده است. این کشور‌ها که توسعه‌ یافته و صنعتی‌‌ شده اند، دارای میزان باروری پایین و درصد افراد کمتر از ۱۵ساله بین ۱۵ تا ۲۵  درصد هستند. در چنین کشورهایی افراد ۶۵ سال به بالا، معمولا بیش از ۱۲ درصد می باشند، اینها به اصطلاح جمعیت سالخورده دارند. کشورهایی چون ژاپن، ایتالیا، آلمان و اتریش که بیش از ۲۱ درصد جمعیت آنها بالای ۶۵ سال هستند، فوق سالمند محسوب می شوند.

وی با ذکر این مطلب که  در ده سال آینده میزان سالخوردگی در ایران به مرز ۱۲ درصد خواهد رسید، گفت: بر اساس این تقسیم بندی ها در طول یکی دو دهه آینده، ما وضعیت عبور از ساخت سنی نوع دوم به ساخت سنی نوع سوم را طی خواهیم کرد. شاخص سالمندی پدیده وابستگی را افزایش می دهد. درصد گروه سنی بالای ۶۵ سال ایران طی سه دهه اخیر از ۳٫۱ به ۶٫۱ رسیده و نزدیک به دو برابر شده است که بیانگر سرعت افزایش جمعیت سالمندان است. پیش بینی شده که در سه دهه آینده جمعیت بالای ۶۰ سال  کشور، حدود ۳۰ درصد کل جمعیت ایران خواهد بود.

ریس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت، مباحث مربوط به جمعیت را قابل بررسی درحوزه استراتژیک خواند و گفت: کشور ایران ۷ درصد ذخایر کشف شده ی دنیا را دارد. جزو ۱۵ کشور برتر، معدن‌خیز جهان است. ۲ درصد منابع معدنی را دارد. ما ۱۸ درصد ذخایر گاز جهان را داریم. ۱۱ درصد ذخایر نفت جهان را داریم. ولی تنها یک درصد جمعیت جهان را داریم. کشور ما در منطقه ی جغرافیایی فوق‌العاده‌ای قرار دارد.جمعیت در کشورهایی که از منابع زیرزمینی، روزمینی و موقعیت استراتژیک برخوردارند، جزو ارکان اصلی و راهبردی محسوب می‌شود. بنابر این هم کمیتش، هم ساختار و توزیع هرم سنی جمعیت و هم کیفیتش، ‌هم مدیریت اش در کلیه زمینه‌ها و ابعاد، باید مورد توجه قرار گیرد و بحمدالله این مسئله در سیاست‌های کلی ابلاغی در موضوع جمعیت در همه ی بخش ها و زوایا دیده شده است.

وی در جمع بندی مطالب خود اظهار داشت: با توجه به آنچه گفته شد، امکان ارتقای نرخ باروری کل و خروج از منطقه ی خطر یعنی باروری ۱٫۸ و ورود به حد جایگزینی یعنی باروری در محدوده ۲٫۱ فرزند در یک بازه ی زمانی حتی ۱۵ ساله، امری دشوار است و نظر به فرصت طلایی پنجره جمعیتی پیش رو که در سال ۱۴۲۰ و یا ۱۴۲۵ به روی ما بسته خواهد شد، اقدامات لازم با عنایت به سه برابر شدن درصد سالخوردگی جمعیت و افزایش میانه سنی جمعیت و فرا رسیدن تهدیدات بعد از این دوران(در صورت فرصت سوزی)، این مسئله نیاز به فرهنگ سازی و سایر الزامات قانونی و پشتیبانی دولت ها، بر اساس الگوهای باروری، تشکیل خانواده و فرزندپروری به سبک اسلامی و ایرانی دارد، در غیر این صورت پیشرفت های کشور بطئی و فاقد اثربخشی همه جانبه خواهد بود.

وی افزود: بلاشک با نسخه های معمول نگرش به خانواده و با وجود مدل تنظیم خانواده و نیز دیدگاه جدید به آن یعنی برابری جنسیتی که با ظاهر بهداشتی و باروری سالم، در درون خود حامل استقرار فرهنگ و سیاستی بر مبنای دیدگاه های غربی در مورد زن و خانواده و درجه ی آزادی و اشتغال تعریف شده برای زن است، و گاهی مشی های فمینیستی را به رسمیت می شناسد، و تاکنون نیز تاثیر خود را گذاشته، و بدون داشتن برنامه و مدیریت استراتژیک بر مبنای دیدگاه اسلامی در باره ی زن و خانواده، نمی توان راهبردهای مربوط به سیاست های جدید جمعیتی را تحقق بخشید.

وی در ادامه گفت: به طور قطع و یقین با رعایت اصول ارتقاء سلامت مادر و کودک و تطبیق برنامه با چارچوب های دینی و فرهنگ ایرانی، می توان در دوره ی جدید، اصلاحات اساسی در رویکردها، نگرش ها و نحوه ی اقدامات، سازماندهی نمود. راهبردها همان است که حضرت آقا با شجاعت، صراحت و روشنفکری و در یک منظومه ی سنجیده و معقول علمی فرموده اند و اینها باید از دولت ها و مجلس ها مطالبه شود. در غیر اینصورت نهاد خانواده تضعیف خواهد شد. برچیدن سیاست های تحدید موالید، اقناع متخصصان و فرهنگ سازی، تدوین قانون و ارائه تسهیلات و مشوق های ازدواج، فرزندآوری، توسعه، تقویت و تحکیم خانواده و شناسایی کلیه عوامل کاهنده نرخ باروری و تلاش برای رفع آن ها از جمله راهکارهایی که باید به جد مورد توجه قرار گیرد.

وی در پایان تصریح کرد: متاسفانه درآستانه ششمین سالگرد ابلاغ سیاست های کلی جمعیت باید گفت که در زمینه ازدواج جوانان، تاسیس خانواده و مسئولیت های مربوط به فرزند آوری و فرزندپروری، اقدامات اساسی صورت نگرفته است. گاهی در این زمینه ها با افت هم مواجه بوده ایم به عنوان مثال تعداد موالید کشور از بیش از ۱٫۵ میلیون در سال ۱۳۹۴ به نزدیک به ۱٫۲ میلیون در سال ۱۳۹۸ رسیده است. نرخ رشد جمعیت به زیر یک درصد سقوط کرده است.

وی همچنین گفت: فرهنگ سازی، ترویج و تبیین سیاست های جمعیتی از سوی دست اندرکاران اجرایی و اندیشمندان نیز تقریبا تعطیل است و در این زمینه دستگاه های متعدد مسئول، بعضا کمترین احساس نگرانی و دغدغه ای ندارند. برنامه و بودجه ای هم ندارند. در رسانه ها هم کمتر انگیزه ای برای طرح مسئله و حل مشکلات مربوط به آن به چشم می خورد. باید مردم را نسبت به آینده جمعیتی کشور روشن کنیم. کرونا و سایر بیماریها بالاخره راه حل پیدا می کنند ولی سقوط جمعیتی هیچ راه حلی ندارد و عوارضش نیز جبران ناپذیر است. باید با انگیزه، امیدواری به آینده و داشتن برنامه نیرومند و مدیریت آن، این مسیر راهبردی را طی کنیم. چشم امید ما به مجلس و دولت آینده است.