پروپوزال و پایان نامه نویسی(۲)؛ انواع متغیرها در پژوهش

پروپوزال نویسی(قسمت دوم)

خلاصه جلسه ۱۱ اسفند ماه ۱۴۰۰

انواع متغیرهای پژوهش را براساس ماهیت مقادیر و نقشی که در یک مدل مفهومی پژوهش به عهده دارند، می‌توان دسته‌بندی کرد.

متغیرها براساس ماهیت مقادیر به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می‌شوند.

براساس نقش و الگوی روابط نیز به متغیرهای مستقل، وابسته، میانجی، تعدیلگر، مداخله‌گر و کنترل تقسیم می‌شوند.

متغیر هر صفت قابل اندازه‌گیری است که از یک فرد به فرد دیگر متفاوت باشد.

به منظور روشنتر شدن مبحث متغیرها، بویژه در پژوهش‌های توصیفی، تعریف جامعه آماری را مورد نظر قرار می‌دهیم.

در تعریف جامعه آماری به این نکته اشاره می‌شود که افراد جامعه حداقل دارای یک صفت مشترک هستند.

با توجه به این تعریف، هر صفت دیگری که از یک فرد به فرد دیگر جامعه تغییر کند را متغیر می‌نامیم.

بنابراین متغیرها عبارتند از ویژگی های افراد، اشیاء، واحدها و غیره.

انواع متغیر براساس ماهیت مقادیر

متغیرها براساس ماهیت مقادیر به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• متغیرهای کیفی
• متغیرهای کمی

متغیرها می‌توانند کمی یا کیفی باشند. از جمله مقادیر کمی می‌توان قد، وزن، بهره هوشی و امثال آن را نام برد.

از جمله متغیرهای کیفی می توان به رضایت، وفاداری و … اشاره کرد.

مقادیر متغیرها می‌تواند مقوله‌ای (Categorical) باشد، مانند رنگ چشم یا جنسیت، یا اینکه کمی باشد مانند طول، قد، وزن و بهره هوشی.

بدین‌سان متغیرها را می‌توان به دو دسته: مقوله‌ای و عددی (Numerical) تقسیم کرد.

به عبارت دیگر از این دو دسته متغیر می‌توان تحت عنوان متغیرهای کیفی و کمی یاد کرد.

برای درک بهتر انواع مقیاس اندازه‌گیری متغیرها را مطالعه کنید.

در واقع در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی ماهیت کیفی دارند.

با این وجود پژوهشگران این حوزه در کشور بسیار علاقه‌مند هستند تا با این متغیرها به شیوه کمی برخورد کنند.

برای این منظور با استفاده از پرسشنامه طیف لیکرت داده‌ها را گردآوری کرده و مقوله‌هایی که ماهیت کیفی دارند را به صورت کمی تحلیل می‌کنند.

متغیر: ویژگی‌های جامعه موردبررسی.

متغیرهای آماری:

متغیر مستقل: متغیر تأثیرگذار

متغیر وابسته: متغیر تأثیرپذیر

1. مثال یک: ” بررسی تاثیر اشتغال زنان به میزان رضایت مندی از زندگی خانوادگی” اشتغال زنان متغیر مستقل و میزان رضایت مندی متغیر وابسته است.
2. مثال دو: ” تاثیر نور بر رشد گیاه” دراین بررسی رشد گیاه متغیر وابسته و نور متغیر مستقل است.
3. مثال سه: ” بررسی تاثیر دوره های آموزش ضمن خدمت بر عملکرد کارکنان” دوره های آموزش ضمن خدمت متغیر مستقل و عملکرد کارکنان متغیر وابسته است.
4. مثال چهار: “بررسی و تجزیه و تحلیل رابطه عوامل جبران خدمت با عملکرد کارکنان” عوامل جبران خدمت متغیر مستقل و عملکرد کارکنان متغیر وابسته البته در اینگونه موضوعات که رابطه مورد بحث می باشد ارتباط می تواند دو سویه باشد.

فارغ از متغیر وابسته و مستقل دو نوع متغیر داریم:

متغیر پیوسته: بی‌نهایت عضو می‌تواند بپذیرد؛ مانند قد، وزن، فشارخون و… .

متغیر گسسته: تنها می‌تواند مقادیر مشخصی بپذیرد؛ مانند جنسیت، سطح تحصیلات، تعداد فرزنـد، وضعیت تأهل، استان محل زندگی و … .

متغیرهای گسسته خود به دو نوع تقسیم می‌شوند: 

متغیر گسسته اسمی (Nominal): بین سطوح آن رابطه‌ای برقرار نیست مانند جنسیت.

متغیر گسسته ترتیبی (Ordinal): بین سطوح آن رابطه‌ی مشخصی وجود دارد مانند سطح تحصیلات.

انواع متغیر براساس الگوی روابط در پژوهش

متغیرها براساس الگوی ارتباطی که در یک مدل تحقیق دارند قابل دسته بندی هستند. معمولاً متغیرها در شش دسته قابل تقسیم هستند:

• متغیر مستقل (Independent variable)
• متغیر وابسته (Dependent variable)
• متغیر تعدیل کننده (Moderator variable)
• متغیر میانجی (Mediator variable)
• متغیر کنترل (Control variable)
• متغیر مداخله‌گر (Intervening variable)

تشریح انواع متغیرهای پژوهش

متغیرهای تحقیق براساس نوع مقادیری که می‌توانند اختیار کنند به دو دسته متغیرهای کمی و کیفی تقسیم می‌شوند اما انواع متغیرها براساس نقش آنها در تحقیق عبارتند از:

متغیر مستقل(علت): متغیر مستقل متغیری است که در پژوهش‌های تجربی به وسیله پژوهشگر دستکاری می‌شود تا تاثیر( یا رابطه) آن بر روی پدیده دیگری بررسی شود.

متغیر وابسته(معلول): متغیر وابسته، متغیری است که تأثیر (یا رابطه) متغیر مستقل بر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر پژوهشگر با دستکاری متغیر مستقل درصدد آن است که تغییرات حاصل را بر متغیر وابسته مطالعه نماید.

متغیر میانجی: این متغیر به عنوان رابط بین متغیر مستقل و متغیر وابسته قرار می‌گیرد. متغیر میانجی جهت یا شدت رابطه متغیر مستقل و وابسته را به صورت غیرمستقیم تحت‌تاثیر قرار دهد.

در یک تحلیل آماری اثرات متغیر میانجی به عنوان اثرمستقیم مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

• متغیر تعدیل کننده: متغیر تعدیل کننده متغیری است که به صورت مستقیم بر جهت رابطه یا میزان رابطه متغیرهای مستقل و وابسته می تواند موثر باشد. اثرات این متغیر قابل مشاهده و اندازه‌گیری است.

به متغیر تعدیل کننده گاهی متغیر مستقل فرعی نیز گویند.

برای نمونه متغیر جنسیت در بررسی رابطه روش تدریس و یادگیری دانش‌آموزان یک متغیر تعدیل کننده است.

برای مثال محققی می‌خواهد رابطه میان هوش و پیشرفت تحصیلی را در دانشجویان پسر و دختر، مشخص کند.
هوش: متغیر مستقل 
پیشرفت تحصیلی: متغیر وابسته
جنسیت: متغیر تعدیل کننده
در مثال فوق، محقق میل دارد بداند که آیا هوش در جنسیت‌های مختلف، تأثیرهای متفاوتی دارد یا این که تأثیر چندانی ندارد و به همین جهت، محقق، متغیر تعدیل کننده را هم چون یک متغیر مستقل، کنترل کرده و اثر آن را مورد مطالعه قرار می‌دهد.

• متغیر کنترل: اگر متغیر میانجی قابل سنجش و قابل حذف باشد به آن متغیر کنترل گویند.
• متغیر مداخله‌گر: اگر متغیر میانجی قابل سنجش و قابل حذف نباشد به یک متغیر مداخله گر تبدیل می شود.

این نوع متغیرها را متغیرهای نهفته نیز می‌گویند؛ زیرا قابل مشاهده نیستند و اثر آن را فقط می‌توان در رفتار افراد استنباط کرد.
این نوع متغیرها ممکن است به صورت بسیار جدی، نتایج تحقیقات را تحت تأثیر قرار دهند که در این صورت، ممکن است نتایج بدست آمده، محقق را گمراه کند؛ برای مثال، محققی می‌خواهد تأثیر سواد والدین بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را مورد مطالعه قرار دهد.

اکنون مثالی دیگر در زمینه بازاریابی:
در این مثال بازاریابی، هزینه تبلیغات که متغییر مستقل است بر حجم فروش به عنوان متغییر وابسته اثر می‌گذارد. در این میان توان خرید مشتری به عنوان متغییر مداخله گر و قیمت به عنوان متغییر تعدیل کننده است.

متغییرهای پژوهش در جدولی در پروپوزال(و یا پایان نامه) باید ذکر شود.