۲۹ ارديبهشت ۱۳۹۹ – ۱۰:۲۴ 

کرونا درمان خواهد شد اما “سقوط جمعیتی” علاج ندارد!

رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت با بیان اینکه دستگاه‌های مسئول در حوزه جمعیت، نه احساس نگرانی دارند و نه برنامه و بودجه! گفت: کرونا درمان خواهد شد اما وقوع سقوط جمعیتی علاجی ندارد و عوارضش نیز جبران ناپذیر است؛!

وی نرخ باروري كل را ميانگين تعداد فرزنداني كه يك مادر در طي دوره ی باروري، زنده متولد می كند، تعریف کرد و گفت: اين شاخص هم اكنون 1.8 فرزند است. سال 1368 اين عدد براي ايران 6.4 فرزند بود، قرار بود با برنامه كنترل جمعيت اين شاخص را تا سال 1385 از 6.4 به 4 برسانيم. ما سال 1371 به عدد 3.6 رسيديم يعني 14 سال زودتر از برنامه و در کل طي این سه دهه، نرخ باروري كل  به 1.8 فرزند کاهش یافته است.

دارنده جایزه ملی جمعیت با توضیح این مطلب که چرا از نظر زاد و ولد در منطقه خطر هستیم، گفت: ما يك حد جايگزيني و يا جانشيني داريم كه عدد آن 2.1 فرزند است. هر کشوری که زیر این خط قرار گیرد، به معنی رفتن در منطقه کاهش باروری است و همه کشورهایی که در دنیا چنین وضعیتی دارند، سیاست های خاصی برای تعدیل باروری دارند. این بدان معنی است که این کشورها، حداقل بقاي نسل را که برای هر خانواده، 2 فرزند است را ندارند. در حال حاضر نرخ باروري كل در دنيا 2/5 فرزند است ولی اين عدد برای ايران همانطور که گفته شد؛ كمتر از 2 فرزند است.

وی با ذکر این مطلب که شدت كاهش جمعيت ما در تاريخ بشريت نظیر ندارد، اظهار داشت: در همسايگي ما نرخ باروري كل طي 3 دهه اخير رو به كاهش بوده ولي نه به شدت ما، مثلاً تركيه از 3.6 به 2.1 و عربستان از 5.5 به 2.9 رسيده است. ضمنا نرخ باروري كل نسبت به نرخ رشد جمعيت، شاخص دقيق‌تری است.

وی در پاسخ  به سوالی درباره نقش برنامه تنظیم خانواده در کاهش نرخ باروری کل و تاخیر در فرزندآوری در کشورها و همچنین شکاف نسلی به نظرسنجی یک موسسه معتبر در ميان تحصيل كرده‌هاي امريكايي در سال 2013 میلادی اشاره کرد و گفت: به نظر آنها برنامه‌هاي كنترل جمعيت در گذشته، سن ازدواج و فرزندآوري پدر و مادرها را افزايش داده و همين مسئله بين والدين و فرزندان، اختلاف سنی بيش از 30 سال را باعث شده، شكاف بين نسلي به وجود آورده و جوانان را از محیط تربیتی خانه دور گردانده است و بنيان خانواده را سست نموده است حتي بسياري از پدران و مادران را در سالمندي بالاجبار تنها، افسرده و منزوي گردانده است. بخشی از آنچه در امریکا و برخی کشورهای اروپایی در اپیدمی کووید 19 بر سالمندان می گذرد، پیامدهای اجرای برنامه های کنترل جمعیت در دهه های گذشته در این کشورهاست. 

رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت افزود: زنان و مردان جوان امريكايي در این نظرسنجی گفته‌اند: ما “شعار فرزند كمتر و زندگي بهتر” را نفي كرده‌ايم و كنترل جمعيت را كنار گذاشته‌ايم. حالا پسرها مي‌خواهند در 25 تا 30 سالگي ازدواج كنند. اغلب دختران دوست دارند تا 25 سالگي ازدواج كنند و حداقل 3 فرزند خود را در مناسب‌ترين سن باروري كامل كنند.

وی اظهار داشت: همچنین آنها گفته‌اند؛ نمي‌خواهند اشتباه پدران و مادران خود را كه تن به كنترل جمعيت داده‌اند و الان پشيمان هستند را تكرار كنند. اینها درسهایی است که تاریخ به ما می دهد. تجارب کشورها را به ما گوشزد می کند. ما از وضعیت نابسامان و مصایبی که مردمان برخی کشورها از مداخلات در زاد و ولدها، به بهانه هایی چون نیل به رفاه، لذت، رفع مزاحمت از خود و ارتقای بهداشتی و یا به منظور صنعتی شدن و مدرنیته برای خود به وجود آورده اند، باید نهایت عبرت آموزی را داشته باشیم. تقلید از گذشته آن ها بدون توجه به عوارض عمیق و گستره این برنامه ها، بدترین نوع تقلید و در واقع تکرار اشتباه برای ملت هاست. 

وی در ادامه صحبت های خود با نقل سخنی از شهید عزیز حاج قاسم سلیمانی در باره میزان فرصتی که در دل بحران هاست، گفت: ما از عواقب اسفناک این اقدامات باید برای اصلاح سبک زندگی خود استفاده کنیم. الان در این روزهای تلخ و پرالتهاب ناشی از بیماری کووید 19 در دنیا، مردم مثلا برای پیشگیری و در امان ماندن از این ویروس از شستشوی دستها با آب گرم و صابون و یا ماسک استفاده می کنند و نتیجه هم می گیرند ولی باید توجه داشت سقوط جمعیتی راه پیشگیری و یا جبران در زمانی که اتفاق می افتد، ندارد و حداقل باید از سه دهه قبل آن را رصد کرد، چرا که کشورهایی که دچار بحران جمعیتی شدند، دیگر نتوانستند از این وضعیت نجات یابند. مخصوصا برای کشوری مثل ما که هنوز پیشرفت هایش کامل نشده و در گام دوم انقلاب اسلامی به دنبال ایجاد تمدن نوین اسلامی است، از دست دادن نمای جوانی خطرناکتر است.

این استاد دانشگاه در تبیین پنجره جمعيتي نیز گفت: پنچره جمعیتی يك دوره و فرصتي است كه در آن جمعيت 15 تا 64 سال كشور، حدود 70 درصد و جمعيت زير 15 سال و بالاي 65 سال حدود 30 درصد است. ايران از سال 1385 چنين وضعيتي دارد و گفته مي‌شود تا سال 1425 يعني به مدت 40 سال اين پنجره به رويش بازخواهد بود. در اين دوره اگر کشورها به نيازمندي‌هاي نسل جوان و ميانسال خود در همه‌ي عرصه‌ها پاسخ گويند، یک فرصت و دوران طلائی است تا پس از اين دوره به يك توسعه و پيشرفت همه جانبه و پايدار نايل آيند و اگر نه، با تهدیدهای این دوران روبرو خواهند شد.

دکتر علی محمدزاده در ادامه در پاسخ به سوالی در ارتباط با پیامدهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سالمندی به این موارد اشاره نمود:  کاهش حجم و رشد جمعیت ملی، کاهش باروری و قدرت تجدید نسل، افزایش میانه‌ی سنی و سالمندی جمعیت پیامدهای اقتصادی، کاهش جمعیت در سن کار، کاهش رشد اقتصادی، پایین آمدن نرخ پس انداز خانواده، افزایش بار مالی نسل‌های جوان‌تر، افزایش بار تکفل، افزایش تقاضای بازنشسته‌های فعلی و فشار بر سیستم تأمین اجتماعی، شکاف‌های نسلی در اثر بهم خوردن توازن جمعیت نسل‌ها وجمع شدن چترهای حمایتی خانواده از سالمندان، عمده ترین پیامدهای سالمندی در ابعاد مختلف است.

وی افزود: آنچه یادآوری شد، آسیب های بسیار مهمی است و می تواند یک کشور مقتدر را از پای درآورد. به همین دلیل می بینید ژاپن وزارت زاد و ولد تاسیس می کند و فلسفه تشکیل آن را مبتنی بر این اعلام می کنند که اگر تولدها را در ژاپن افزایش ندهیم، در نیم قرن آینده از تمدن و فرهنگ و اقتصاد کشورمان چیزی باقی نخواهد ماند. ژاپن الان به‌عنوان پیرترین کشور دنیا با دو معضل اصلی کاهش نیروی انسانی و در مقابل افزایش هزینه‌های رفاهی قشر سالمند مواجه است. این دو معضل در ترکیب با یکدیگر ژاپن را به حذف نیمی از جمعیت شاغل خود تا سال ۲۰۶۰ میلادی خواهد رساند.

این پزشک متخصص در ادامه افزود: در امریکا هم بوش پدر سال 1993 اعلام می کند، هیچ اعتقادی به کنترل جمعیت امریکا ندارد و دنبال کثرت جمعیت امریکاست. در روسیه هم همینطور پوتین 4 فرزندی را تبلیغ می کند. به آنهایی که بعد خانواده خود را گسترش می دهند، امتیاز می دهد. یا در کشورهای اروپایی می بینیم، مسئولین به شدت دنبال افزایش موالید و سیاست های مهاجرتی هستند و معتقدند اگر چنین نکنند، طولی نخواهد کشید که محو خواهند شد و پیشرفت هایشان ادامه نخواهد یافت و دچار فقر و  بدبختی خواهند شد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود در پاسخ به سوالی در باره آمار شاخص های جمعیتی ایران در سال 1395 گفت: میزان شهرنشینی در کشور در سال 1395 به 74 درصد رسیده است. این میزان در سال 1385، 68.5 درصد بود. بعد خانوار در ایران از 5.1 در سال 1365 به 3.3 در سال 1395 کاهش یافته است که بیانگر کوچک شدن حجم خانوارهای ایرانی است. طی سی سال اخیر بعد خانوار در مناطق روستایی و شهری به هم نزدیکتر شده و تفاوت به یک دهم  رسیده است. شاخص نسبت جنسیتی،تعداد مردان به ازاي هر يک صد زن است. در مقایسه با سال 1390، نسبت جنسیتی از 102 به 103 در سال 1395 تغییر یافته است. این نسبت هم در سال 1365، 105 بود. هم اکنون 51 درصد جمعیت کشور را  مردان و 49 درصد را زنان تشکیل می دهند.

وی در باره رشد جمعیت در استان های مختلف کشور گفت: در 18 استان کشور رشد جمعیت پایین تر از میانگین کشوری است و در دو استان خراسان شمالی و همدان، رشد سالانه جمعیت منفی است. بنابراین علایمی از منفی شدن نرخ رشد جمعیت در برخی استان ها برای اولین بار در سرشماری عمومی 1395 ثبت شده است. گروه سنی زیر 15 سال از 45.5 درصد در کل جمعیت سال 1365 به 24 درصد در جمعیت سال 1395 تغییر کرده است که بیانگر آنست که جمعیت جوان کشور در سه دهه اخیر نسبت به کل جمعیت موجود در حدود 50 درصد کاهش داشته است و ساخت سنی جمعیت ایران از حالت جوانی در حال خروج است.

این استاد دانشگاه در باره تقسیم بندی کشورها مختلف به انواع ساخت سنی جمعیت‌ها و طبقه بندی آن ها اشاره کرد و گفت: در کشورهایی که ساخت سنی جوان دارند حداقل 40 درصد از کل جمعیت آن‌ ها کمتر از 15سال می‌باشد. ویژگی اصلی دیگر جمعیت‌های جوان، میزان‌های باروری بالاست، به‌گونه‌ای که تنها حدود 5 درصد از جمعیت به سنین بالای 65 سال می‌رسند. کشورهای در حال توسعه و غیرصنعتی دارای این ساخت جمعیت هستند. جمعیت ایران نیز از نظر ترکیب سنی تا نیمه دهه 70 بسیار جوان بوده است و نسبت افراد کمتر از 15ساله آن به کل جمعیت در هیچ یک از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن قبل از 1375 کمتر از 42 درصد نبوده است.

وی به ساخت سنی رو به سالخوردگی نیز اشاره کرد و گفت: کشورهایی که سیاست‌های معینی مبنی‌ بر کاهش باروری اتخاذ کرده‌اند، دارای چنین ساخت سنی هستند. در این طبقه بندی از درصد گروه سنی کمتر از 15ساله به‌ دلیل کاهش باروری بطور مستمر کاسته شده، اما هنوز درصد گروه سنی بالای 65 ساله به حدّ جمعیت‌های سالخورده نرسیده است. دسته سوم هم ساخت سنی سالخورده است. این کشور‌ها که توسعه‌ یافته و صنعتی‌‌ شده اند، دارای میزان باروری پایین و درصد افراد کمتر از 15ساله بین 15 تا 25  درصد هستند. در چنین کشورهایی افراد 65 سال به بالا، معمولا بیش از 12 درصد می باشند، اینها به اصطلاح جمعیت سالخورده دارند. کشورهایی چون ژاپن، ایتالیا، آلمان و اتریش که بیش از 21 درصد جمعیت آنها بالای 65 سال هستند، فوق سالمند محسوب می شوند.

وی با ذکر این مطلب که  در ده سال آینده میزان سالخوردگی در ایران به مرز 12 درصد خواهد رسید، گفت: بر اساس این تقسیم بندی ها در طول یکی دو دهه آینده، ما وضعیت عبور از ساخت سنی نوع دوم به ساخت سنی نوع سوم را طی خواهیم کرد. شاخص سالمندی پدیده وابستگی را افزایش می دهد. درصد گروه سنی بالای 65 سال ایران طی سه دهه اخیر از 3.1 به 6.1 رسیده و نزدیک به دو برابر شده است که بیانگر سرعت افزایش جمعیت سالمندان است. پیش بینی شده که در سه دهه آینده جمعیت بالای 60 سال  کشور، حدود 30 درصد کل جمعیت ایران خواهد بود.

ریس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت، مباحث مربوط به جمعیت را قابل بررسی درحوزه استراتژیک خواند و گفت: کشور ايران 7 درصد ذخاير كشف شده ی دنيا را دارد. جزو 15 كشور برتر، معدن‌خيز جهان است. 2 درصد منابع معدني را دارد. ما 18 درصد ذخاير گاز جهان را داريم. 11 درصد ذخاير نفت جهان را داريم. ولي تنها يك درصد جمعيت جهان را داريم. كشور ما در منطقه ی جغرافيايي فوق‌العاده‌اي قرار دارد.جمعيت در كشورهايي كه از منابع زيرزميني، روزميني و موقعيت استراتژيك برخوردارند، جزو اركان اصلي و راهبردي محسوب مي‌شود. بنابر این هم كميتش، هم ساختار و توزيع هرم سني جمعیت و هم كيفيتش، ‌هم مديريت اش در كليه زمينه‌ها و ابعاد، بايد مورد توجه قرار گيرد و بحمدالله اين مسئله در سياست‌هاي كلي ابلاغي در موضوع جمعيت در همه ی بخش ها و زوايا ديده شده است.

وی در جمع بندی مطالب خود اظهار داشت: با توجه به آنچه گفته شد، امکان ارتقای نرخ باروری کل و خروج از منطقه ی خطر یعنی باروری 1.8 و ورود به حد جایگزینی یعنی باروری در محدوده 2.1 فرزند در یک بازه ی زمانی حتی 15 ساله، امری دشوار است و نظر به فرصت طلایی پنجره جمعیتی پیش رو که در سال 1420 و یا 1425 به روی ما بسته خواهد شد، اقدامات لازم با عنایت به سه برابر شدن درصد سالخوردگی جمعیت و افزایش میانه سنی جمعیت و فرا رسیدن تهدیدات بعد از این دوران(در صورت فرصت سوزی)، این مسئله نیاز به فرهنگ سازی و سایر الزامات قانونی و پشتیبانی دولت ها، بر اساس الگوهای باروری، تشکیل خانواده و فرزندپروری به سبک اسلامی و ایرانی دارد، در غیر این صورت پیشرفت های کشور بطئی و فاقد اثربخشی همه جانبه خواهد بود.

وی افزود: بلاشک با نسخه های معمول نگرش به خانواده و با وجود مدل تنظیم خانواده و نیز دیدگاه جدید به آن یعنی برابری جنسیتی که با ظاهر بهداشتی و باروری سالم، در درون خود حامل استقرار فرهنگ و سیاستی بر مبنای دیدگاه های غربی در مورد زن و خانواده و درجه ی آزادی و اشتغال تعریف شده برای زن است، و گاهی مشی های فمینیستی را به رسمیت می شناسد، و تاکنون نیز تاثیر خود را گذاشته، و بدون داشتن برنامه و مدیریت استراتژیک بر مبنای دیدگاه اسلامی در باره ی زن و خانواده، نمی توان راهبردهای مربوط به سیاست های جدید جمعیتی را تحقق بخشید.

وی در ادامه گفت: به طور قطع و یقین با رعایت اصول ارتقاء سلامت مادر و کودک و تطبیق برنامه با چارچوب های دینی و فرهنگ ایرانی، می توان در دوره ی جدید، اصلاحات اساسی در رویکردها، نگرش ها و نحوه ی اقدامات، سازماندهی نمود. راهبردها همان است که حضرت آقا با شجاعت، صراحت و روشنفکری و در یک منظومه ی سنجیده و معقول علمی فرموده اند و اینها باید از دولت ها و مجلس ها مطالبه شود. در غیر اینصورت نهاد خانواده تضعیف خواهد شد. برچیدن سیاست های تحدید موالید، اقناع متخصصان و فرهنگ سازی، تدوین قانون و ارائه تسهیلات و مشوق های ازدواج، فرزندآوری، توسعه، تقویت و تحکیم خانواده و شناسایی کلیه عوامل کاهنده نرخ باروری و تلاش برای رفع آن ها از جمله راهکارهایی که باید به جد مورد توجه قرار گیرد.

وی در پایان تصریح کرد: متاسفانه درآستانه ششمین سالگرد ابلاغ سیاست های کلی جمعیت باید گفت که در زمینه ازدواج جوانان، تاسیس خانواده و مسئولیت های مربوط به فرزند آوری و فرزندپروری، اقدامات اساسی صورت نگرفته است. گاهی در این زمینه ها با افت هم مواجه بوده ایم به عنوان مثال تعداد موالید کشور از بیش از 1.5 میلیون در سال 1394 به نزدیک به 1.2 میلیون در سال 1398 رسیده است. نرخ رشد جمعیت به زیر یک درصد سقوط کرده است.

وی همچنین گفت: فرهنگ سازی، ترویج و تبیین سیاست های جمعیتی از سوی دست اندرکاران اجرایی و اندیشمندان نیز تقریبا تعطیل است و در این زمینه دستگاه های متعدد مسئول، بعضا کمترین احساس نگرانی و دغدغه ای ندارند. برنامه و بودجه ای هم ندارند. در رسانه ها هم کمتر انگیزه ای برای طرح مسئله و حل مشکلات مربوط به آن به چشم می خورد. باید مردم را نسبت به آینده جمعیتی کشور روشن کنیم. کرونا و سایر بیماریها بالاخره راه حل پیدا می کنند ولی سقوط جمعیتی هیچ راه حلی ندارد و عوارضش نیز جبران ناپذیر است. باید با انگیزه، امیدواری به آینده و داشتن برنامه نیرومند و مدیریت آن، این مسیر راهبردی را طی کنیم. چشم امید ما به مجلس و دولت آینده است.