حین نوشتن فصل سوم پایان نامه حتما به بخشی برخواهید خورد که باید ابزار گردآوری اطلاعات را از نظر پایایی و روایی بسنجید.

می­ دانید که از ابزار مختلفی، که متداول ترین آن پرسشنامه است، برای گردآوری داده­ های فصل روش تحقیق استفاده می­ شود. اما این ابزار تا زمانی که دو ویژگی مهم پایایی و روایی را نداشته باشند قابل اعتماد نیستند و نمی ­توان به نتایج آن­ها اطمینان کرد.

بنابراین لازم است ابتدا با این مفاهیم آشنا شوید و بعد بدانید ابزاری که برای گردآوری داده­ ها انتخاب کرده­ اید را چطور از نظر این دو ویژگی بسنجید.

روایی به چه معناست؟

ابزاری که برای جمع آوری داده­ ها مورد استفاده قرار می ­گیرند، در مرحله اول باید از روایی یا اعتبار (Validity) برخوردار باشند و در مرحله دوم باید پایایی یا اعتماد داشته باشند.

روایی بدین معناست که روش یا ابزار به کار رفته تا چه حد می ­تواند خصوصیت مورد نظر را درست اندازه گیری کند.

مقصود از روایی این است که ابزاری که برای اندازه گیری مورد نظر انتخاب شده است ویژگی و خصوصیتی که ابزار برای آن طراحی شده است را دارد یا خیر. به عبارت دیگر مفهوم روایی، به این سوال پاسخ می­ دهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می­ سنجد.

با یک مثال این موضوع را بیشتر توضیح می­ دهیم.

فرض کنید از ابزار پرسشنامه برای ارزیابی «تعهد سازمانی کارکنان» استفاده می­ کنید ولی پرسش­ های آن طوری طراحی شده ­اند که به نظر می­ رسد «رضایت شغلی کارکنان» در حال ارزیابی است.

نتایج به دست آمده از این پرسش نامه روایی ندارد چرا که خصیصه ­ی مور نظر که در اینجا «تعهد سازمانی» بوده ارزیابی نشده است.

بنابراین وقتی گفته می ­شود ابزار گردآوری داده ­ها باید روایی داشته باشند بدین معناست که چه پرسشنامه تهیه می­ کنید چه می­ خواهید مصاحبه کنید یا ارزیابی خود را با مشاهده حضوری انجام دهید باید چیزی که سنجیده می­ شود مرتبط با هدفی باشد که پیش گرفته اید در غیر این صورت نتیجه نهایی از ارزش خاصی برخوردار نخواهد بود.

روش­ های تعیین روایی یا اعتبار

روش اعتبار صوری

ساده ­ترین روش برای بررسی روایی ابزار اندازه ­گیری این است که آیا ابزار در ظاهر به درستی متغیر مورد مطالعه را مورد سنجش قرار می­ دهد یا خیر.

هرچند به طور کلی نمی ­توان فقط اعتبار صوری را برای نتیجه گیری معتبر دانست چرا که شکل ظاهری ابزار صحت و اعتبار نتیجه گیری نهایی را مشخص نمی ­کند بلکه این روش مشخص می­ کند آیا ابزار انتخاب شده مناسب با هدف پژوهش است یا خیر.

مثلا در روایی صوری، ساختار ابزار از نگاه گروه هدف بررسی می­ شود و به این سوالات پاسخ داده می­ شود: آیا ابزار طراحی شده به صورت ظاهری با هدف مطالعه مرتبط است؟ آیا افرادی که قرار است به ابزار پاسخ دهند، با عبارات و جمله بندی ابزار موافق هستند؟ آیا برداشت افراد غیر متخصص (گروه هدف) همان برداشتی است که مورد نظر محقق است؟

روایی محتوی

معمولا وقتی یک ابزار از نگاه روایی محتوی بررسی می ­شود، انتظار می­رود پاسخ چنین سوالاتی داده شود: آیا ابزار طراحی شده همه جوانب مهم و اصلی مفهوم مورد اندازه گیری را در بر دارد؟ آیا سازه ­های این ابزار، همان چیزی را که باید بررسی می­کند؟

روش اعتبار ملاکی

این روش، کارآمدی یک ابزار اندازه گیری را در پیش بینی رفتار آزمودنی در موقعیت­ های خاص می­ سنجد.

در روش اعتبار ملاکی، عملکرد فرد در آزمون با یک ملاک مقایسه می­ شود. این ملاک­ ها با هم متفاوتد و شامل چهار نوع مختلف می­ شوند:

اعتبار پیش بین

این اعتبار از بررسی رابطه ­ی نمره­ های آزمودنی که برخی ویژگی­ ها را می­ سنجد و آنچه ادعای پیش بینی آن را دارد به دست می­ آید.

اعتبار همزمان

ملاک پژوهش در اعتبار همزمان این است که آیا دو یا چند گروه از افرادی که در پژوهش مورد نظر مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفته ­اند بر اساس شیوه­ های پیش بینی شده متفاوت هستند یا خیر.

روایی همگرا

میزان ارتباط و همبستگی میان سوال مربوط به یک حیطه با همان حیطه را در بر می ­گیرد.

اعتبار همگرا همچنین میزان ارتباط نمرات در یک ابزار سنجش را با نمرات در ابزارهای دیگری که همان سازه یا سازه ­های مشابه را دارند اندازه گیری می ­کند. اگر همبستگی بین نمرات آزمون­ هایی که سازه واحدی را اندازه می ­گیرند بالا باشد، آزمون دارای اعتبار همگرا است.

اعتبار تمایز

این روش روایی به همبستگی ضعیف بین سوالات مربوط به یک حیطه با دیگر حیطه ­ها دلالت دارد.

اینطور می ­توان گفت که ضریب همبستگی یک سوال با حیطه­ های دیگر باید کمتر از ضریب همبستگی آن سوال با حیطه­ های مربوط به خودش باشد.

در واقع با استفاده از یک ابزار باید بتوان میان سازه مورد اندازه گیری و دیگر سازه ­های نامرتبط تمایز قائل شد. بنابراین اگر همبستگی بین آزمون­ هایی که سازه­ های متفاوتی را اندازه گیری می­ کنند پایین باشد، آزمون درای اعتبار تشخیصی یا تمایزی است.

پایایی به چه معناست؟

وقتی گفته می­ شود ابزار گردآوری داده ­ها باید ویژگی پایایی یا (Reliability) را داشته باشند بدین معناست که اگر در چند زمان مختلف در یک جمعیت از آن استفاده کنیم در نتیجه به دست آمده اختلاف چندانی مشاهده نمی کنیم.

بسیار مهم است که بدانیم ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به ما می­ دهند. برای اندازه گیری پایایی از شاخصی به نام ضریب پایایی استفاده می­ شود.

دامنه ضریب پایایی از صفر تا +۱ است به این معنا که اگر ضریب صفر باشد عدم پایایی و اگر این ضریب یک باشد پایایی کامل را نشان می­ دهد. هرچند پایایی کامل به ندرت دیده می­ شود و اغلب در صورت مشاهده، به نتایج حاصل شک می­ کنند.

روش های سنجش پایایی

روش باز آزمایی (Test-Retest)

در این روش برای سنجش پایایی، سوالات آزمون در دو نوبت و تحت شرایط مشابه به یک گروه واحد داده می­ شود و نمرات حاصل با هم مقایسه می­ شوند.

در نهایت ضریب همبستگی بین نمرات حاصل از اجرای دو آزمون برآورده شده تا چگونگی شباهت امتیازات مشخص شود و بعنوان ضریب پایایی به کار رود. روش آزمون- باز آزمون فرض می­ کند که متغیرها یا مفاهیم مورد اندازه گیری و همچنین خصوصیات آزمون شوندگان در طول دوره تغییر نخواهند کرد.

روش موازی یا آزمون های همتا (Equivalence)

 در این روش، دو فرم جداگانه در مورد یک موضوع به یک گروه مشابه داده می­ شود که هر فرم شامل تعدادی از سوالات آزمون است.

به عبارتی، دو آزمون معادل در مورد یک مفهوم یا متغیر به خصوص تهیه شده و در فاصله کوتاهی به یک گروه واحد داده می­ شود. ضریب همبستگی بین نمرات حاصل از این دو فرم برابر با پایایی فرم­ های متعادل است.

روش تصنیف یا دونیمه کردن آزمون (Split-half)

در این روش یک آزمون به دو نیمه تقسیم شده و رابطه همبستگی بین دو نیمه آزمون سنجیده می ­شود.

این آزمون معمولا برای متغیرهای دو حالتی که کد صفر به پاسخ­ های غلط و کد یک به پاسخ ­های صحیح داده می ­شود به کار می ­رود. در این روش، محتوا و سختی سوالات باید با هم مشابه باشند و از آنجا که تعداد سوالات ابزار به دو قسمت تقسیم شده است می­ بایست روش ضریب همبستگی به کار رود.

روش کودر-ریچاردسون (Kuder-Richardson)

این روش شامل دو آزمون است که آزمون­ های همگنی ( ثبات بین سوالات) هستند که نسبت پاسخ­ های صحیح به غلط را در هر سوال یا آزمون مد نظر قرار می ­دهند و برای آزمون ­هایی که پاسخ آن­ ها به شکل صحیح یا غلط بیان می­ شود مفید است.

روش آلفای کرونباخ (Cronbach Alpha)

کرونباخ در سال ۱۹۵۱ در دانشگاه استنفورد روش آماری ضریب آلفا را برای حل مشکل تعیین پایایی آزمون ­های چند سوالی ابداع کرد.

روش پایایی آلفای کرونباخ معمول­ ترین ضریب پایایی ثبات داخلی است که در بیشتر مطالعات از آن استفاده می ­شود و معرف میزان تناسب گروهی از آیتم ­هایی است که یک سازه را می ­سنجند.

این روش یکی از روش ­های سنجش پایایی است که فقط به انجام یک بار آزمون نیاز دارد تا برآوردی از پایایی آزمون را فراهم کند. در کل، ضریب پایایی آلفای کرونباخ زمانی مفید است که سوالات به صورت صحیح-غلط طرح نشده باشند و جهت سنجش ثبات درونی سوالات به کار می ­رود.

تعیین پایایی با نرم افزار SPSS

نرم افزار spss از جمله نرم­ افزارهای تحلیل آماری است که برای تعیین پایایی با یکی از روش ­های فوق (اغلب روش آلفای کرونباخ) مورد استفاده قرار می ­گیرد.

ابتدا باید داده ­های پرسشنامه را وارد کنید و سپس از منوی Analyze گزینه ­ی Scall را انتخاب کنید.

سپس گزینه Reliability Analysis را انتخاب کنید که با انتخاب آن یک پنجره با عنوان Reliability Analysis باز می ­شود.

متغیرها را از پنجره اول به پنجره دوم (items) انتقال دهید. در قسمت Model روش سنجی پایایی مورد نظرتان را (مثلا آلفای کرونباخ یا دو نیمه کردن و روش­های دیگر) را انتخاب کنید سپس روی OK کلیک کرده و نتایج ضریب پایایی پرسشنامه را در خروجی مشاهده کنید.

جمع بندی

روایی و پایایی سنجش­ ها، معیارهای ضروری برای تعیین دقت و صحت یک آزمون هستند.

پایایی با خطای تصادفی در ارتباط است و روایی با خطای منظم، بنابراین هر چقدر که تعداد حجم نمونه بالا رود می­ تواند بر کاهش خطای تصادفی تاثیر گذاشته و پایایی ابزار افزایش یابد که این مساله بر دقت اندازه گیری موثر است.

لذا برای محققین و پژوهشگران بسیار مهم است که نتایج و آماری که ارائه می ­دهند در نتیجه­ ی استفاده از سنجش­ های پایا و قابل اعتماد بدست آید تا نتیجه بدست آمده ارزش و اعتبار بیشتری داشته باشد.