دستاوردهای نظام سلامت ایران

حوزه‌های مختلف سلامت از خوزه بهداشت و درمان تا انتقال ‏خون و بیمه و تولیدات علمی پزشكی در این سال ها به سمتی حركت كردند كه بهبود زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی و ارتقای كیفیت خدمات سلامت به ‏بزرگترین طرح اجتماعی دولت پس انقلاب رسیدند. طرح تحول سلامت در دولت یازدهم نیز توانست بخشی از مشكلات به جا مانده طی سال‌های گذشته را با ‏تمركز ویژه دولت بر حوزه سلامت، حل كند.
مسیر 40 ساله نظام سلامت، مسیر پر فراز و نشیبی است كه فقط می‌شود به صورت ‏گذرا به بخش‌هایی از آن اشاره كرد. هر چند خدمات بسیاری در این مسیر ارائه شده و رد پای بزرگان و دانشمندان بسیاری دیده ‏می‌شود، اما فقط می‌توان به صورت گذرا به برخی از كارهای انجام شده در نظام سلامت اشاره كرد.‏
اصلاحات نظام سلامت در واقع از دهه 60 با ایجاد شبكه بهداشت و درمان سراسری آغاز شد، جایی كه بیش از 17 خانه بهداشت با حضور بهورزان در خانه های بهداشت و حدود 6500 مركز بهداشتی-درمانی در شهرها سامان یافت و به ارائه خدمات اولیه مثل واكسیناسیون سراسری و مراقبت از مادر و كودك مشغول شد و توانست بخش مهمی از بیماری های واگیر را كنترل و حتی ریشه كن كند. اما امروز نیازها متفاوت و گسترده تر شده است.‏* افزایش تخت‌های بیمارستانی
خدمات تشخیصی و درمانی را می‌توان ویترین نظام سلامت دانست. جایی كه ارائه خدمات به هنگام و استاندارد به دریافت كنندگان ‏خدمت، جلوگیری از ارجاع به خارج از بیمارستان برای تهیه ملزومات پزشكی و ارتقای كیفیت خدمات از هر چیزی مهمتر است. كارهایی كه می‌تواند به ‏افزایش رضایت مردم از خدمات بستری و دسترسی عادلانه به خدمات سلامت با كیفیت منجر شود.‏
اكنون از 984 بیمارستان كشور، 614 بیمارستان شامل 87 هزار و 852 تخت بیمارستانی مربوط به وزارت بهداشت و دولت است. این در حالی است ‏كه تعداد كل تخت‌های بیمارستانی در سال 1356 و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، 56 هزار تخت بود و در حال حاضر 128 هزار ‏و 142 تخت بیمارستانی در كشور وجود دارد.‏‏* تعداد پزشكان و پرستاران در سال‌های منتهی به انقلاب
یكی دیگر از مواردی كه طی سال‌های اخیر توسط مسئولان وزارت بهداشت ‏یادآوری می شود، افزایش تعداد پزشكان پس از انقلاب و خودكفایی ار نظر پزشكان است. در حالی كه قبل از انقلاب این پزشكان هندی و پاكستانی بودند كه همه جا به چشم می آیند و به زبان غیر فارس خدمات نه چندان با كیفیتی به مردم ارائه می كردند.. در سال 1356 تعداد پزشكان حاضر در ‏ایران 13 هزار و 428 نفر بود در آن زمان نزدیك به 6 هزار پزشك، پاكستانی در ایران بودند. تعداد پرستاران كشور در سال 1357 حدود 7 هزار و 100 نفر و نسبت پرستار به هر 10 هزار نفر 2.1 بود. در حال حاضر حدود 120 هزار پرستار ارائه خدمت ‏می‌كنند و به ازای هر 2 هزار و 300 نفر، یك پزشك عمومی در حال ارائه خدمات به مردم است.‏‏* طرح تحول سلامت
وقتی طرح تحول سلامت در 15 اردیبهشت 1393 با تصویب هیئت دولت در سراسر كشور و بیمارستان‌های وابسته به وزارت ‏بهداشت اجرایی شد، امیدواری بسیاری برای ایجاد تحولات اساسی در حوزه سلامت شكل گرفت. كاهش سهم مردم از هزینه بستری ‏از 37 درصد به 5 درصد برای روستاییان و 10 درصد برای شهرنشینان، كاهش 42 درصدی قیمت انواع لوازم و تجهیزات پزشكی ‏مصرفی، كاهش ارجاع مردم به خارج از بیمارستان برای تهیه دارو و تجهیزات پزشكی، بازسازی بیمارستان‌های فرسوده از جمله ‏كارهایی بود كه به واسطه اجرای طرح تحول سلامت انجام شد.‏
به دنبال اجرای این طرح، 45 هزار تخت بیمارستانی كشور با استفاده از تولیدات داخلی نوسازی و 2 میلیون و 700 ‏هزار مترمربع فضای بستری در كشور بازسازی شد.‏
موضوع زایمان طبیعی نیز یكی از بسته‌های حمایتی طرح تحول سلامت بود. پس از اجرای این طرح، 2 میلیون و 100 هزار ‏زایمان طبیعی رایگان در كشور انجام شد و میزان انجام سزارین تا 6.5 درصد كاهش پیدا كرد. همچنین آموزش‌های رایگان به 700 ‏هزار نفر از مادران باردار در دوران بارداری و برای توانمندسازی برای باروری و زایمان طبیعی ارائه شد. از طرفی هزار و ‏‏800 واحد اختصاصی زایمان نیز در 366 بیمارستان كشور ساخته شد و 85 درصد هزینه‌های درمان ناباروری با تعرفه دولتی برای ‏زوج‌های نابارور تحت پوشش قرار گرفت.‏‏* حضور پزشكان متخصص در مناطق محروم
طی سال‌های اخیر، حضور پزشكان متخصص و فوق تخصص در مناطق محروم هم افزایش یافت. به این ‏واسطه حضور 3 هزار و 200 پزشك متخصص و فوق تخصص در 236 شهر كمتر توسعه یافته و محروم خدمات پزشكی به صورت تمام وقت در ‏بیمارستان‌های دولتی ارائه می شود.‏
با اجرای برنامه حمایت از ماندگاری پزشكان در مناطق محروم، افزایش دسترسی مردم به خدمات سطح 2 و 3 ( خدمات تخصصی و بستری) در ‏مناطق محروم ‏كشور شامل رشد حدود 3 برابری در خدمات سرپایی و رشد 65 درصدی خدمات بستری و حذف ‏كامل زیرمیزی در مناطق محروم ‏شد.‏
در سال‌های پس از انقلاب، اقداماتی مانند تدوین و استقرار نظام یكپارچه مدیریت فناوری‌های نوین سلامت، تدوین ‏مدل مفهومی نظام ‏جامع مدیریت فناوری‌های حوزه سلامت ایران، تدوین پروتكل‌های غربالگری بیماری‌های مهم و ‏قابل درمان، برنامه مدیریت مصرف ‏خدمات درمانی غیر ضروری نیز محقق شده است.‏

‏*راه اندازی كلینیك‌های ویژه و پایگاه‌های اورژانس
راه اندازی كلینیك ویژه در 128 شهر از 31 استان كشور، راه اندازی 39 پایگاه اورژانس هوایی و انتقال 13 هزار و 79 بیمار و ‏مصدوم با 9 هزار و 22 سورت پروازی، ساخت و گسترش 125 بخش اورژانس در بیمارستان‌های تروما و اصلی كشور و نوسازی ‏بخش اورژانس در سایر بیمارستان‌ها و افزایش هزار و 500 تخت اورژانس و بهسازی و استانداردسازی 180 بخش اورژانس در ‏سراسر كشور از جمله كارهای انجام شده در حوزه درمان كشور است.‏

‏*پیشگیری بهتر از درمان است
تمركز اصلی نظام سلامت از ابتدای امسال بیشتر بر واكسیناسیون، خدمات بهداشتی بهبود وضعیت آب و غذا و پیشگیری از بیماری ها بود و البته در سال های اخیر توجه و تمركز وزارت بهداشت به حوزه درمان بیشتر شد اما حوزه بهداشت نیز پیشرفت‌های قابل قبولی طی 40 سال اخیر داشته است. بخشی مهم در نظام سلامت كه با شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» گام به گام با مردم ایران و ‏حتی چند گام جلوتر حركت كرده است.‏
تربیت بهورز برای ارائه خدمات بهداشتی در روستاها با تاكید بر گزینش افراد بومی، توسعه خدمات بهداشت عمومی با تاكید بر ‏آموزش بهداشت عمومی، تامین آب سالم و كافی، بهبود تغذیه جامعه، سلامت مادر و كودك، نوجوان و جوان و میانسالان و سالمندان ‏و البته مبارزه با بیماری‌های واگیر و غیرواگیر فقط بخشی از برنامه‌های اجرا شده در حوزه بهداشت بوده است.‏
اضافه شدن بسته خدمات سلامت دهان و دندان برای گروه‌های هدف مادران باردار و كودكان كمتر از 14 سال، اضافه شدن خدمات ‏سلامت روان با تاكید بر آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های فرزندپروری و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، استقرار یك ‏كارشناس سلامت روان به طور متوسط به ازای هر 20 تا 40 هزار نفر جمعیت شهری و 10 تا 20 هزار نفر جمعیت روستایی نیز ‏بخش دیگری از خدمات حوزه بهداشت است.‏

‏* پرونده الكترونیك سلامت
بخش دیگری از فعالیت‌های حوزه بهداشت كه در قوانین پنجم و ششم توسعه نیز بر اجرای آن تاكید شده است، استقرار پرونده ‏الكترونیك سلامت ایرانیان در كل كشور است. در این زمینه از دی 1394 با راه اندازی سامانه سیب در دانشگاه‌های علوم پزشكی كشور ‏و سامانه ناب در دانشگاه علوم پزشكی گلستان، پرونده الكترونیك سلامت برای بیش از 74میلیون نفر از جمعیت كشور تا پایان ‏مرداد 1397 تشكیل شده است.‏

‏* كاهش مرگ مادران و نوزادان
یكی از اهداف حوزه بهداشت، كاهش مرگ مادر باردار و بر اساس اهداف توسعه هزاره بوده است. آرمان پنجم توسعه هزاره كه بهبود ‏وضعیت سلامت مادران را در حوزه گسترده بهداشت باروری شامل می‌شود، چند نشانگر مشخص دارد. اولین نشانگر، نرخ مرگ و ‏میر مادران ناشی از عوارض بارداری و زایمان در 100 هزار تولد زنده است كه باید در فاصله سال‌های 1990 تا 2015 تا سه ‏چهارم كاهش پیدا می‌كرد. در این زمینه برنامه سلامت مادران در ایران دستاوردهای خوبی داشته است.‏
گزارش سازمان جهانی بهداشت درباره روند كاهش مرگ مادران از سال 1990 تا 2015 نشان می‌دهد حدود 9 كشور قبل از سال ‏‏2015 به هدف پنجم توسعه هزاره رسیدند كه ایران نیز با 80 درصد كاهش شاخص مرگ مادر نسبت به سال مبدا در میان این كشورها ‏قرار دارد.‏
میزان مرگ و میر كودكان كمتر از یك سال در هزار تولد زنده در سال 1357 برابر با 120 بود كه این عدد در سال 1367 به 58 ، در سال 1377 به 27.2 و در سال 1388 به 15 رسید. میزان مرگ نوزادان كمتر از یك ماه در هزار تولد زنده نیز در سال ‏‏1357 برابر با 45، در سال 1367 برابر با 31، در سال 1377 برابر با 17.9 و در سال 1388 برابر با 11.11 بود.‏

‏* آب آشامیدنی سالم
دسترسی به آب سالم نیز یكی از مواردی است كه در حوزه بهداشت مورد توجه همه كشورها از جمله ایران است. در سال 1355 ‏دسترسی به شبكه عمومی آب آشامیدنی در كشور 51.9 درصد بود كه این رقم در سال 1365 به 73.7 و در سال 1375 به 79.83 ، در سال 1385 به 89.7، در سال 1390 به 91.3 و در سال 1394 به 96.8 درصد رسیده است. همچنین روند دسترسی به ‏شبكه جمع آوری فاضلاب نیز افزایشی بوده و از 22.6 درصد در سال 1385 به 37.87 درصد در سال 1394 رسیده است.‏

‏* توجه به سلامت میانسالان
با توجه به اهمیت سلامت گروه سنی 30 تا 59 سال با جمعیتی بالغ بر 27 ‏میلیون نفر در جامعه و خانواده برای كاهش ‏مرگ و میر و ناتوانی در همین گروه و سایر گروه‌های سنی در خانواده و ‏جامعه، خدمات سلامت برای این گروه سنی در دولت ‏یازدهم مورد توجه ویژه قرار گرفت. زیرا تا سال 92 فقط در مناطق محدودی از كشور بخشی از خدمات برای این گروه سنی ارائه ‏می‌شد. با آغاز به كار ‏دولت یازدهم و اجرای طرح تحول در حوزه بهداشت نه تنها دسترسی به خدمات بهداشتی در همه كشور به ‏‏طور فعال برای این گروه فراهم و پوشش خدمات به آنان در مدت زمان كوتاهی به طور چشمگیر افزایش یافت، ‏بلكه نحوه ارائه و ‏محتوای خدمات به طور قابل توجهی تحول یافته و خدمات نوین سلامت به خدمات این گروه ‏اضافه شد.‏

‏* بهداشت مواد غذایی و بهبود تغذیه
حوزه بهداشت و پیشگیری آن قدر وسیع است اما نمی‌توان از كارهای مثبتی كه در زمینه بهداشت مواد غذایی و اماكن عمومی، ‏بهداشت محیط بیمارستان‌ها و نظارت بر كنترل پسماند بیمارستانی و بسیاری از فعالیت‌های دیگر گذشت. اقدامات جمعیتی و تنظیم ‏خانواده، ارتقای سلامت مادر و كودك، اجرای برنامه كاهش مصرف دخانیات، بهبود تغذیه جامعه و برنامه‌های انجام شده در راستای سلامت ‏روان و سلامت اجتماعی نیز گوشه‌ای از كارهای انجام شده در حوزه بهداشت و پیشگیری است.‏

‏*افزایش تعداد پرستاران طی 40 سال اخیر
تعداد پرستاران شاغل در مراكز دولتی در سال 1357 برابر با 7 هزار نفر بود كه در سال 1397 این عدد به 71 هزار و 271 نفر ‏رسیده است. همچنین تعداد كارشناسان اتاق عمل طی این 40 سال به 7 هزار و 878 نفر و تعداد كارشناسان هوشبری به 7 هزار و ‏‏168 نفر رسیدند. این در شرایطی است كه تعداد مراكز دولتی آموزش پرستاری از 55 آموزشگاه یا آموزشكده به 102 دانشكده و ‏تعداد دانشكده‌های پرستاری آزاد به 85 واحد رسیده است.‏

‏* مدیریت منابع در نظام سلامت
موضوع مدیریت منابع نیز یكی از موارد مورد توجه در تمام عرصه‌ها از جمله نظام سلامت بوده است. بنابر اعلام وزارت بهداشتت هزینه‌های پرداختی ‏مستقیم از جیب از كل هزینه‌های سلامت در سال 1357 حدود 45 درصد بود كه این رقم در سال 1395 به 37 درصد رسیده است.‏

‏* افزایش آمبولانس‌ها طی 20 سال اخیر
در سال 1377 تعداد آمبولانس‌های خریداری و توزیع شده 850 دستگاه و در سال 1388 این رقم برابر با 3 هزار و 700 دستگاه ‏بود. این تعداد در سال 1397 به 7 هزار دستگاه رسید. تعداد آمبولانس هوایی خریداری و توزیع شده نیز در سال 1388 فقط یك ‏دستگاه بود كه در سال 1397 به 9 دستگاه رسید. آمبولانس‌های دریایی خریداری و توزیع شده در سال 1388 نیز دو دستگاه بودند كه ‏در سال جاری 5 دستگاه دیگر نیز اضافه شدند. تعداد موتورلانس‌های خریداری و توزیع شده در سال 1388 برابر 20 مورد بود كه ‏در سال 1397 تعداد 320 دستگاه موتورلانس خریداری و توزیع شد. این ارقام برای اتوبوس آمبولانس‌ها در سال 1388 برابر با 20 ‏دستگاه و در سال جاری برابر با 64 دستگاه بوده است.‏

‏* تحولات انجام شده در حوزه غذا و دارو
در زمینه افزایش داروخانه‌ها نیز باید به رشد تاسیس داروخانه‌های خصوصی از حدود 1800 داروخانه در سال 57 به حدود 8 هزار و 687 باب در سال 1388 و 12 هزار و ‏‏732 باب در سال جاری رسید. همچنین تعداد شركت‌های پخش دارو از 3 مورد در سال 1357 به 66 مورد در سال 1397 ‏رسیده است.‏ حالا به گفته مسئولان وزارت بهداشت 97 درصد داروهای مورد نیاز مردم را تامین می كنند.

‏* رشد میزان اهدای خون
انتقال خون كشور نیز طی 40 سال اخیر روند رو به رشدی را طی كرده است. ارتقای سطح آگاهی عمومی و فرهنگ سازی در ‏زمینه اهدای خون داوطلبانه، یادآوری اهمیت پرهیز از انجام رفتارهای پرخطر و ارتباط موثر با رسانه‌ها برای این موارد از جمله ‏كارهایی است كه سازمان انتقال خون در این راستا انجام داده است.‏
حذف اهدای خون در مقابل دریافت پول، تهیه و توزیع به موقع و كافی خون و فرآورده‌های خونی مورد نیاز مجروحین در زمان دفاع ‏مقدس، گسترش تعداد مراكز اهدای خون ثابت و سیار، راه اندازی بانك خون بند ناف در سال 1389 نیز بخش دیگری از كارهای ‏انجام شده در حوزه اهدای خون است.‏
رشد میزان اهدای خون نیز طی 40 سال اخیر قابل توجه است. در سال 1357 میزان اهدای خون در كشور 124 هزار و 677 ‏واحد بود كه این رقم در سال 1397 به عدد 701 هزار و 874 واحد رسیده است.‏

‏*افزایش تولید واكسن و كیت‌های تشخیصی
ایران در زمینه ایجاد زیرساخت تحقیق و توسعه واكسن‌های انسانی نیز عملكرد مناسبی داشته است. میزان تولید واكسن‌ها در سال ‏‏1377 تعداد 376 هزار و 788 ویال بود كه این رقم در سال 1397 به 898 هزار و 709 ویال رسید. همچنین میزان تولید كیت‌های ‏تشخیصی نیز در سال 1377 بالغ بر 158 هزار و 722 ویال بود كه در سال 1397 به 370 هزار ویال رسید.‏

‏* كاهش هزینه‌های درمانی مردم و عدالت در سلامت
سازمان بیمه سلامت نیز در جهت افزایش دسترسی مردم به خدمات بهداشتی و درمانی، كاهش هزینه‌های درمانی مردم، عدالت در ‏دسترسی به خدمات سلامت، فعالیت‌های بسیاری انجام داده است. به طور مثال این سازمان در سال 1384 تعداد 21 میلیون و 15 ‏هزار و 705 نفر را تحت پوشش برنامه بیمه روستاییان، عشایر و شهرهای زیر20 هزار نفر داشت كه این عدد در سال 1396 به ‏‏22 میلیون و 9 هزار و 458 نفر رسید.‏
استقرار نظام جامع مدیریت اطلاعات نیز در كنار مدیریت منابع نظام سلامت یكی دیگر از فعالیت‌های این سازمان بود كه در این ‏راستا پذیرش الكترونیك اسناد در سامانه شركای كاری در موسسه‌های پرتوپزشكی، داروخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها، اجرای پایلوت ‏رسیدگی مكانیزه به اسناد بستری در استان اصفهان، اجرای پایلوت نسخه نویسی الكترونیك در استان كرمان از جمله این موارد ‏است.‏
صندوق بیمه همگانی سلامت نیز از اردیبهشت 1393 و با آغاز طرح تحول سلامت بالغ بر 15 میلیون نفر را به صورت رایگان بیمه ‏كرد. همچنین این سازمان، پناهندگان و مهاجران را از سال 1394 بیمه كرد. در حال حاضر حدود 460 هزار نفر تحت پوشش بیمه ‏سلامت قرار دارند.‏