اشاره: ۱۲ آبان ماه سال جاری مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان و دانش آموزان بار دیگر و برای چندمین بار، مسئله مهم جوانی جمعیت در کشور را مطرح کردند. ایشان فرمودند: «سیاستی وجود دارد که این نعمت را از ملّت ایران سلب کند؛ نعمت وجود جوانان انبوه و فراوان را. نتیجه‌ی این مسئله‌ی تحدید نسل، ده سال دیگر، پانزده سال دیگر این خواهد بود که شما دیگر کشور را متراکم از نسل جوان مشاهده نخواهید کرد؛ و اینکه بنده این همه تکرار میکنم، تأکید میکنم، هشدار میدهم، به خاطر این است. بعضی از خطرات و اقدامات خطرناک هست که اثر آن بعد از ده سال، بیست سال ظاهر خواهد شد، آن وقتی که دیگر کاری هم نمیشود کرد. البتّه مسئولین محترم به بنده قول داده‌اند که با جدّیّت این مسئله را دنبال کنند، مشکلات را برطرف کنند، که ان‌شاءالله همین کار را هم باید بکنند و خواهند کرد؛ [ما هم] تعقیب میکنیم موضوع را». در این راستا فرصتی پیش آمد که پایگاه خبری تحلیلی اقتصاد مقاومتی(مقاومتی نیوز) خدمت دکتر خلیل علی محمدزاده پزشک و دانشیار دانشگاه رسیده و برخی سوالات خود را با او در میان بگذارد. کسی که به خاطر فعالیت های آموزشی و پژوهشی و تالیفات در این زمینه، جایزه ملی جمعیت «ایران جوان بمان» را داراست و در کارنامه اش، انتخاب به عنوان استاد نمونه دانشگاه و مسئولیت های گوناگون از جمله معاون مرکز سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت به چشم می خورد.

۱) محوری ترین دلیل وضعیت جمعیتی فعلی چیست؟ چرا جمعیت کشور به سمت پیری و کاهش حرکت می‌کند؟

شهرنشینی، سیاست‌های تحدید نسل و از همه مهمتر تغییر سبک زندگی، نرخ باروری کل (TFR) را کاهش داده است. همه این عوامل می توانند نسبت به هم ایجاد هم افزایی هم داشته باشند. میانگین نرخ باروری کل در جهان نزدیک به ۲٫۵ فرزند است ولی این شاخص برای ایران در حال حاضر ۱٫۸ است. ایران برای از بین بردن شکاف بین TFR و میزان باروری جانشینی، باید تولدها را حداقل ۱۵ درصد افزایش دهد. درصد افراد بالاتر از ۶۰ یا ۶۵ سال یا جمعیت سالمندی، نتیجه‌ی افزایش امید به زندگی، بهتر شدن وضعیت آموزش‌ و مراقبت‌های بهداشتی لازم در کشور است. اما چرا این درصد برای ایران افزایش یافته و همچنان رو به ازدیاد خواهد بود؟ یکی از دلایل مهم آن، میزان پایین تولدها و کاهش جمعیت زیر ۱۵ سال در کشور است. به عبارتی درصد جمعیت سالمند بیشتر در کشورها را تنها با تولدهای بیشتر می‌توان کاهش داد. ایران جزء سه کشور اول جهان است که به سرعت به سمت سالمندی می‌رود.

۲) آمار واقعی سقط جنین در کشورمان چقدر است؟ سقط جنین غیرقانونی چه بخشی از این آمار را تشکیل می‌دهد؟

آمار واقعی سقط جنین در کشور را هیچ کس به درستی نمی‌داند که چند صد هزار است . حتی آمار مسئولین وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز تخمینی است ولی عجالتاً عرض کنم سقط جنین در کشور به اندازه‌ای زیاد هست که به عنوان یک معضل اساسی باید به آن پرداخته شود و باید برای آن، یک برنامه راهبردی جامع تدوین کرد و به اجرا و ارزیابی استراتژیک آن نشست. سقط جنین انواع مختلف دارد. سقط جنین‌های خودبخودی، ناخواسته و درمانی پروتکل‌های مربوط به خود را دارند و علل و عوامل آنها و تشخیص، درمان و مراقبت‌های مربوط به آن ها در این چارچوب ها قابل بررسی، تحلیل و انجام است. مراد شما اینجا سقط جنین‌های خودخواسته است که خارج از عرف، قانون و موازین شرعی رخ می دهد و متاسفانه در جامعه شیوع فراوانی دارد و نظارت چندانی هم از سوی دستگاه‌های مرتبط روی آنها نیست.

اغلب این نوع سقط ها توسط افراد غیرپزشک و پزشک‌نما و با استفاده از امکانات غیرقانونی و در مکان‌های غیراستاندارد به صورت پنهانی و نیمه‌آشکار انجام می‌گیرد و اصولاً  مطابق قوانین کشور این افراد باید تحت پیگرد قانونی قرار گیرند، زیرا این نوع سقط ها در واقع سقط های جنایی هستند. بی‌هیچ تردیدی آمار سقط‌ های خودخواسته بخش قابل توجهی از انواع سقط‌ ها را تشکیل می‌دهند. به دست آوردن اطلاعات این نوع سقط‌ ها در کشورهایی که سقط غیرقانونی است، مشکل هست. در این ارتباط با مطالعات مختلف، تخمین‌ها و برآوردهایی با روش‌های آماری انجام می‌گیرد که باید با مسئولین مربوطه‌اش در وزارتخانه در این باره به بحث و گفت و گو بپردازید.

۳) سقط جنین غیرقانونی عمدتاً به چه دلایلی صورت می‌گیرد؟ در چه مواردی سقط جنین را می‌توان به صورت قانونی و با دستور پزشک انجام داد؟

این نوع سقط‌ ها معمولاً به دنبال حاملگی‌های ناخواسته و به علل مختلف فرهنگی، روانی، اقتصادی، اخلاقی، اجتماعی و حتی احساسی رخ می‌دهند. گاهی درخواست کنندگان سقط‌ جنین های غیرقانونی ممکن است به دنبال یک بهانه و توجیه هم باشند مثلا بگویند؛ برای سلامت جسمی و روحی شان حاملگی خطرناک است و از این قبیل موارد، بی شک سقط‌ های ناسالم و غیرقانونی یکی از معضلات بهداشتی دنیا به حساب می‌آید. این نوع از سقط، زنان را در معرض خطرات گوناگون، انواع ناتوانی ها و حتی مرگ قرار می‌دهد.

سقط‌ های قانونی می‌توانند به دلایل طبی (نجات جان مادر) و یا ناهنجارهای جنینی انجام شوند. در هر صورت، موضوع باید توسط ۳ پزشک متخصص تشخیص داده و به تائید پزشک قانونی برسد. این نوع سقط‌ ها با رضایت آگاهانه و کتبی مادر و در سن بارداری زیر ۱۹ هفته در مراکز درمانی به صورت آشکار و با صدور مجوز قابل انجام است. میزان این سقط ها بسیار کمتر است.

۴) برخی شنیده‌ها حاکی از انجام عمل‌های عقیم سازی به صورت رایگان در برخی نقاط کشور است، آیا صحت دارد؟ نقش وزارت بهداشت در این حوزه چیست؟

این سوال را از وزارت مربوطه باید پرسید. تا آنجا که مطلع هستم در بخش دولتی همیشه دستورالعمل‌هایی در این زمینه وجود داشته است. لکن با ابلاغ سیاست‌های جمعیتی و در سال‌های اخیر این مسئله مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. انجام روش‌های دائمی جلوگیری از بارداری (وازکتومی و توبکتومی) در افراد منوط به برخورداری از شرایطی است. لکن در گذشته با بی توجهی فراوان به این شرایط، روزگاری نزدیک به یک سوم پیشگیری از بارداری ها در کل کشور در سال از طریق همین روش های جراحی در زنان یا مردان بود. احراز این شراط در بخش دولتی با کمیته‌های مربوطه در دانشگاه‌های علوم پزشکی و مراکز جامع سلامت است و روند آن، هم اکنون بسیار محدود شده است. البته لازم است این شرایط مورد بازنگری و تدوین دوباره قرار گیرد.

آنچه که در حال حاضر مورد نگرانی عمیق است عدم توجه به این شرایط در بخش خصوصی است. متاسفانه هم در مورد سقط و هم در مورد عوارض و عواقب چنین روش‌هایی، در سطح رسانه‌ها آگاهی بخشی مناسب و چندانی صورت نمی‌گیرد. به نظر بنده عمده ترین نقش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این است که نظارت بر دستورالعمل‌های خود را در بخش غیردولتی، با جامعیت و دقت بیشتری پی گیری کند و بخش سلامت رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را با گزارش‌های مفید در این زمینه‌ها فعال نماید. مردم در باره خطرات این اعمال، اطلاعات ناچیزی دارند.

۵) پیری جمعیت و کاهش جمعیت چه تاثیری بر آینده اقتصادی کشور خواهد داشت؟

ببینید ما برای پیشرفت همه جانبه کشور به جوانان نیاز داریم. جوان سالم، دانا، توانمند و ماهر برای اجتماع نعمت، ارزش افزوده سرمایه و ذخیره انباشته به حساب می‌آید. از جمله عوارض سوء باروری پائین، نیروی جوان کمتر، سالمندان بیشتر، درآمد بازنشستگی افزون تر، کمبود نیروی کار و صندوق‌های بیمه ورشکسته است. به باروری کمتر از این منظر هم باید نگریست که میزان نوآوری را در جامعه کاهش و ژن نخبگی را تضعیف می‌کند. زیرا ابتکار عمل‌ها، نوآوری‌ها و خلاقیت‌ها اغلب توسط جوانان صورت می‌گیرد، به همین دلیل بنگاه‌های جدید فن آوری پیشرفته معمولاً به دنبال استخدام چنین جوانانی هستند تا ارزش، تنوع و سهم محصولات و خدمات خود را در بازارهای جهانی که اکنون دیگر به شدت رقابتی است حفظ نموده و یا ارتقاء دهند. بنابراین آینده مطلوب کشور در همه عرصه‌ها و از جمله حوزه اقتصاد که ظرفیت عظیمی برای کار و تلاش دارد، به وجود انبوه و متراکم نسل جوان سرشار از نیرو، توان، امید و انگیزه برای انجام کارها بسته است. باید جوان را راه حل مشکلات جامعه دید نه مشکل جامعه، به همین دلیل چله دوم انقلاب در ایجاد تمدن نوین اسلامی نیز همچنان به نقش آفرینی جوانان مومن، فهیم و انقلابی نیاز مبرم دارد.

۶) علوم پزشکی در کشورهای دیگر چگونه به کمک مسله جمعیت می‌آید؟ از نظام سلامت و پزشکی ایران چه انتظاری می‌توان داشت؟

متاسفانه در گذشته و در سی سال اخیر، برنامه‌ها به گونه ای پیش رفته که تلقی اکثر مردم این است که علوم پزشکی با فرزندآوری میانه چندانی ندارد، تا جایی که خانواده‌ها به یک یا دو بچه اکتفا کرده اند. در حالی که علوم پزشکی به تامین، حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی جوامع نظر دارد و بایستی از همه ظرفیت‌های خود برای سلامتی و تندرستی خانواده‌ها با هر تعداد فرزند و با تناسب فرزندان، استفاده نماید. انتظار از وزارت بهداشت این است که در همه زمینه‌ها به وظایف مراقبتی و نظارتی خود به نحو احسن و قاطع عمل نماید و به ویژه هشدارهای جمعیتی را بسیار جدی تلقی کند و در فرهنگ سازی جامعه به خصوص در اصلاح سبک باروری و سایر ابعاد سبک زندگی سالم و ارتقاء سطح عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، تحرک درون بخشی و برون بخشی مناسبی را ساماندهی نماید و شرایطی را فراهم بیاورد که مثل گذشته همه دستگاه های ذیربط را در موضوع کمیت و کیفیت جمعیت درگیر کند. زیرا ۷۵ درصد رسالت وزارت بهداشت در بیرون از آن و در سطح جامعه مشهود است.

باید گفت کاهشی کردن جمعیت یک کشور، مانند دویدن در سرازیری، آسان است ولی افزودن بر جمعیت مثل راه رفتن در سربالایی، مشکل است. به ویژه آنکه در ارتباط با کاهش جمعیت بیش از یک ربع قرن که معادل یک دوره نسلی ست، فرهنگ سازی قوی صورت گرفته است. فرو ریختن بنای این فرهنگ غلط و اصلاح آن قطعا به یک عزم ملی و کوشش هدفمند به ویژه در میان نخبگان نیاز دارد.

۷) سن مطلوب برای ازدواج و فرزندآوری چقدر است؟ آیا می‌توان به بهانه مسائل بهداشتی و سلامت، فرزندآوری را محدود نمود؟

هر کار و اقدامی زمان و شرایط مطلوب خاص خود را می‌طلبد، ازدواج و فرزندآوری‌ها هم از این امر مستثنی نیست، منتهی اگر کاری در زمان مناسب خود انجام نگرفت، به این معنی نیست که در سایر زمان ها هم نباید انجام بگیرد. از دیدگاه بنده ازدواج و فرزندآوری با داشتن شرایط لازم، هر چه در سنین پایین تر (پس از ۱۸ سالگی) صورت بگیرد، بهتر است. تعداد فرزندان برای هر خانواده نیز تابع یک سلسله شرایط، پشتیبانی‌ها و توافق‌های زوجین است و شاید در شرایط مطلوب، میانگین ۳ تا ۴ فرزند برای جامعه ضرورت داشته باشد. هر چقدر خانواده ها فرهنگ بالا، آرامش بیشتر و آسایش زیادتری در جامعه احساس کنند، گفت و گوها در این ارتباط اثربخشی بیشتری خواهد داشت و مضرات کم فرزندی در وهله اول برای پدر و مادرها و در مرحله بعدی برای کشور بیشتر روشن خواهد شد.

۸) آیا مرخصی زایمان در ایران اجرا می‌شود؟ اجرای این قانون تا چه حد می‌تواند مادران را به فرزندآوری ترغیب نماید؟

یکی از مشکلاتی که در اغلب اوقات در کشور وجود دارد، اجرای ناقص یا عدم اجرای قوانین بعد از تصویب آن در مراجع ذی‌صلاح است. این اشکال باید رفع شود، البته در تصویب قوانین باید به همه زوایای موضوع دقت و توجه داشت. در باره سوال شما بعد از افت و خیزهای فراوان، گفته می‌شود قانون جدید مرخصی زایمان برای زنان باردار شاغل که تصمیم به تغذیه کودک با شیر خود دارند، در سال ۹۸ اجرایی شده است. این ادعا را می‌توان پس از گذشت حداقل یک سال از نظر همه بندهای این قانون در دستگاه‌های مختلف دولتی و نیز بخش خصوصی مورد ارزیابی قرار داد. در این قانون مرخصی مادر حائز شرایط ۹ ماه است و یک مرخصی ده  روزه برای پدر نوزاد هم در نظر گرفته شده است.

۹) مرخصی زایمان در کشورهای دیگر به چه شکلی است؟

میزان مرخصی زنان در کشورهای مختلف از جمله مواردی است که می‌توان مطالعه تطبیقی کرد و تا حدودی از طریق آن می‌شود به اهمیتی که این کشورها به “میزان فرزند آوری”، “تحکیم بنیان خانواده”، “تربیت فرزند” و “نقش مادری” می‌دهند، پی برد. در بررسی‌هایی که بنده داشتم مدت مرخصی زایمان مادران در کشور سوئد ۴ سال (۱۶ ماه همراه با حقوق)، در کشور انگلیس ۶۲ هفته (۳۹ هفته با حقوق) و در کشور آْلمان ۱۴ هفته با حقوق کامل و ۱۲ تا ۱۴ ماه با ۶۵ درصد حقوق، در کشور فرانسه ۱۶ هفته مرخصی با حقوق و ۳ سال مرخصی بدون حقوق می‌باشد.

فرانسه، داشتن فرزند بیشتر را با افزایش قابل ملاحظه مزایا برای فرزند سوم تشویق می‌کند. در مجارستان مرخصی زایمان ۳ سال است که ۲ سال آن با حقوق می‌باشد. دولت مجارستان در راستای سیاست‌های تشویقی مکانیسم انتخابات را به گونه ای تنظیم کرده که زنان دارای فرزند، رای بیشتری دارند. دولت سوئد به ازای هر کودک متولد شده، تا ۱۶ سالگی به والدین کودک کمک هزینه پرداخت می‌کند. در روسیه خانواده‌ها برای کودک اول و دوم مبلغی هدیه می‌گیرند ولی مزایای داشتن کودک سوم و بیشتر بسیار با ارزش است.

۱۰) به عنوان آخرین سوال؛ اخیرا وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نامه ای خطاب به مقام معظم رهبری نوشته اند و در آن بر  دستکاری آمار جمعیتی صحه گذاشته  اند. لطفا در این رابطه هم توضیح دهید؟

بله، درست است. در گذشته یک عده ای به برخی  پژوهشگرانی که به دنبال تبیین بیانات مقام معظم رهبری بودند، این افترا را می بستند که اینها به مقامات ارشد نظام آمار غلط داده اند و آن ها را نگران جمعیت آینده کشور ساخته اند. که این بزرگان چنین حرفهایی را مطرح می کنند. بنابر این با جعل آمار و پراکندن آن در سطوح جلسات مختلف تصمیم گیری، تلاش داشتند که وضعیت جمعیت کشور را مطلوب یا عادی نشان دهند، تا نگذارند سیاست های کلی جمعیت در کشور پا بگیرد. البته  این اقدامات آن ها اگر چه در مرحله تصویب سیاست های کلی ناکام بوده، لکن در مرحله اجرای این سیاست ها متاسفانه موفق بوده است. تا جایی که به رغم ابلاغ سیاست ها در این عرصه برنامه و بودجه خاصی اختصاص نیافته است. اما نامه مهم وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خطاب به مقام معظم رهبری، که در سایر نامه های مرتبط ابعاد مهم دیگری نیز پیدا کرده است، برخی شاخص ها را شفافتر ساخت و به تبیین موضوع جمعیتی کمک شایان توجهی کرد. به عنوان مثال در آن نامه، TFR کشور ۱٫۸۴ ذکر شده است و این با TFR ادعایی و جعلی  ۲٫۱  تفاوت فراوان دارد. این نکته درستی بود که با شهامت عنوان شد و حالا باید به سرعت با اصلاح برخی دستورالعمل ها و تدوین برخی دیگر و سایر اقدامات مناسب و ایجاد زمینه ها، ارتقای میزان باروری کل بیش از حد جایگزینی برای برخورداری از جمعیتی جوان، پویا و بالنده با برنامه ریزی متوازن پیگیری شود.

با تشکر از شما و پاسخ هایی دقیقی که به سوالات ما داشتید.

بنده هم از شما به خاطر توجهی که به تبیین رهنمودهای جمعیتی مقام معظم رهبری و این موضوعات دارید، سپاسگزارم.

۱ دی ماه ۱۳۹۸