درباره ی مطالعه موردي (Case Study)

مطالعه موردي (Case Study): یک نوع روش تحقیق رایج در علوم اجتماعی است و بر مبناي یک بررسی عمیق درباره یک فرد، گروه یا رویداد خاص است. مطالعه موردي ممکن است توصیفی یا تبیینی باشد. نوع دوم براي کشف علت و معلولی به منظور پیدا کردن اصول اساسی استفاده می شود. مطالعه موردي به جاي استفاده از نمونه ها و پیگیري مجموعه محدودي از قوانین براي بررسی تعداد محدودي از متغیرها، از روش بررسی عمیق و طولی (در طی یک دوره زمانی طولانی) از نمونه یا رویداد خاص استفاده می کند. مطالعات موردي یک راه سیستماتیک از بررسی رویدادها، جمع آوري داده ها، تجزیه و تحلیل اطلاعات و گزارش دهی نتایج ارائه می دهد .بر اساس یک نتیجه ممکن است پژوهشگر درك دقیقی از اینکه چرا نمونه همانطورکه می بایست بوده اتفاق افتاده است پیدا کند و اینکه در پژوهش هاي آینده چه چیزي براي بررسی مهم ترخواهد بود. مطالعات موردي خودشان را در اختیار تولید و آزمایش فرضیه ها قرار داده اند. یکی دیگر تعاریف درباره مطالعه موردي می تواند باید به عنوان یک استراتژي پژوهش بیان می شود، که یک تحقیق تجربی است که به بررسی یک پدیده در درون چهار چوب زندگی واقعی خودش می پردازد. یک پژوهش با استفاده از مطالعه موردي یعنی یک یا چند مطالعه موردي که بتواند شامل مدارك، متکی به منابع متعدد از شواهد باشد و از گزاره هاي نظري قبلی سود ببرد. مطالعات موردي نباید با تحقیقات کیفی اشتباه گرفته شود بلکه می تواند ترکیبی از شواهد کمی و کیفی است باشد. پژوهش تک موضوعه باعث ایجاد یک چهارچوب آماري براي ساخت استنتاج از داده هاي کمی می شود. مطالعه موردي یک رویکرد پژوهشی است که بین فنون سخت برداشتن اطلاعات و الگوهاي متدولوژي قرار گرفته است.

    ابوالفضل طیبی

 

 مطالعه موردي (Case Study)

                                                                                     مهدي رحمان زاده

 

Case در لغت به معناي مورد، نمونه، سرگذشت و حالت و واژه ی

 

study به معناي مطالعه، بررسی، پژوهش و تحقیق آمده است.

 

در فارسی از Case Study با تعابیر مختلفی همچون مطالعه موردي، 

 

نمونه پژوهی، موردپژوهی و قضیه پژوهی یاد شده است.

 

مطالعه موردي به زبان ساده، روشی است که از منابع اطلاعاتی هرچه

 

بیشتر براي بررسی نظام مند افراد، گروه ها، سازمان ها یا رویدادها

 

استفاده می کند. مطالعات موردي، هنگامی انجام می شوند

 

که پژوهشگر نیازمند فهم یا تبیین یک پدیده است.

 

تحقیق کیفی و مطالعه موردي رابرت یین که کتاب مستقلی

 

با نام “تحقیق موردي” ( 1989 ) نوشته است، در تعریف مطالعه موردي

 

می گوید: مطالعه موردي، یک کاوش تجربی است، که از منابع و شواهد

 

چندگانه براي بررسی یک پدیده موجود در زمینه واقع یاش در شرایطی

 

که مرز بین پدیده و زمینه آن به وضوح روشن نیست، استفاده می کند.

 

مطالعه موردي یکی از روش هاي تحقیق کیفی است و با توجه به اینکه

 

یکی از ویژگی هاي عمده تحقیق کیفی، تمرکز آن بر مطالعه عمیق

 

نمونه ي معانی از یک پدیده (که به آن مورد می گویند) است،

 

به همین دلیل، گاهی به پژوهش کیفی، پژوهش موردي نیز گفته می شود.

 

اگر چه این دوروش، مترادف یکدیگر نیستند، وجود این پژوهش موردي به

 

عنوان یک رویکرد تخصصی از پژوهش علمی، به ویژه به عنوان واکنشی

 

به درك محدودیت هاي پژوهش کمی تکامل یافته است.

 

تحقیق کیفی با داده هایی سروکار دارد، که واقعیت هاي مورد مطالعه

 

را به صورت کلامی تصویري، یا امثال آن (نه کمی و عددي) نمایان کرده

 

و مورد تحلیل قرار می دهد.

 

این نوع تحقیق بر معنایی که افراد ذيربط

 

(شرکت کنندگان در فرایند اجراي تحقیق)

 

از پدیده مورد مطالعه در ذهن دارند، تاکید دارد.

 

زمینه هاي کاربرد تحقیق موردي

 

یین می گوید: به عنوان یک استراتژي، تحقیق موردي در زمینه هایی

 

چون سیاست، علوم سیاسی، مدیریت دولتی، روانشناسی اجتماعی،

 

جامعه شناسی، تحقیقاتی که در زمینه مدیریت و سازمان انجام

 

می شود، تحقیقاتی که در زمینه برنامه ریزي شهري و منطقه اي، مثل

 

تحقیقاتی که در زمینه برنامه ها، کشورهاي همسایه، یا سازمان ها

 

و نهادهاي دولتی انجام می شود و مطالعات و تحقیقاتی که به منظور

 

پایاننامه هاي دوره هاي کارشناسی ارشد و دکتري

 

(در علوم اجتماعی) انجام می شود، به کار می رود.

 

 

 

اهمیت و برد مطالعه موردي

 

این روش از جهاتی بسیار حائز اهمیت است:

 

الف) شناخت کل واقعیت؛

 

تنها با استفاده از این روش می توان کلیک واقعیت را فهمید.

 

روش موردي، بهترین شیوه براي پیاده کردن دیدگاه هاي کلنگر (نظریه گشتالت)

 

و همچنین اندیشه آنانی است،  که بر پیکربندي واقعیت تکیه دارند.

 

ب) شناخت ابعاد نهان پدیده اجتماعی؛

 

تحقیق موردي، واقعیت را در کنه آن بررسی می کند،به اعماق دست می یابد

 

و به مطالعات ژرفانگر می پردازد.

 

ج) دستیابی به کلیت منحصر به فرد؛

 

همیشه در جامعه، آینده اي خاص و کلیتی بی نظیر وجود دارد؛ که شناخت آن،

 

تنها از طریق مطالعات موردي امکان پذیر است.

 

 

 

خصوصیات اصلی مطالعه موردي

 

 

 

از منظرمریام ( 1988 ) مطالعه موردي چهار خصوصیت اصلی دارد؛ که عبارتند از:

 

1. خاص گرا؛ مطالعه موردي بر وضعیت، رویداد، برنامه یا پدیده خاص تمرکز می کند،

 

در نتیجه روش خوبی براي مطالعه مسائل عملی در زندگی واقعی است.

 

2. توصیفی؛ این روش، توصیفی مفصل از موضوع مورد مطالعه ارائه می دهد.

 

3. اکتشافی؛ به فهم بهتر موضوع مورد مطالعه کمک می کند.

 

کشف روابط متقابل جدید، کشف چشماندازهاي تازه و کشف معانی جدید

 

و بینش نو، همگی از اهداف مطالعه موردي است.

 

4.استقرایی؛ غالب مطالعات موردي، تکیه بر استدلال استقرایی دارند.

 

مطالعات موردي قصد ارزشیابی فرضیه هاي از پیش موجود را ندارند؛

 

بلکه با بررسی داده ها “اصول و تعمیم ها” را به دست می دهد.

 

مزایاي مطالعه موردي

 

1. به دست آوردن انبوه اطلاعات؛ پرارزش ترین روش براي موقعی که

 

پژوهشگر می خواهد انبوهی از اطلاعات را درباره موضوع مورد پژوهش به دست آورد.

 

2. روبرو شدن با منابع بیشتر؛ قادر ساختن پژوهشگر به روبرو شدن

 

با طیف وسیعی از شواهد، اسناد، دست ساخته هاي تاریخی،

 

مصاحبه هاي نظام مند، مشاهده مستقیم و حتی پیمایش هاي سنّتی

 

را می توان در مطالعه موردي گنجاند. هرچه منابع داده ها در مطالعه

 

موردي بیشتر باشد، درنتیجه مطالعه ما معتبرتر است.

 

3. شناخت تمام ابعاد یک واحد اجتماعی؛ ساروخانی می گوید: ازجمله نقاط قوت

 

تحقیق موردي پرداختن به شناخت تمام ابعادیک واحد اجتماعی است.

 

معایب مطالعه موردي

 

1.فقدان نظم و انسجام علمی؛ در بسیاري از مطالعات موردي، نظم

 

وانسجام علمی رعایت نمی شود. اغلب دیده شده که پژوهشگر

 

(مطالعه موردي)، بی دقّتی کرده و اجازه داده که شواهد سوگیرانه با

 

دیدگاه هاي مغرضانه بر یافته ها و نتیجه گیري ها اثر گذارد.

 

2. عدم امکان تعمیم پذیري؛ هرچند مطالعه موردي، ابزاري ارزشمند

 

است و با استفاده از آن، می توان متغیرهاي معنادار را کشف کرد،

 

اما امکان تعمیم داده ها را فراهم نمی سازد؛ زیرا فقط بر روي یک مورد و

 

در یک مقطع زمانی صورت میگیرد.

 

اگر هدف اصلی پژوهشگر، ارائه گزارههاي هنجاري متّکی بر آمار،

 

درباره فراوانی وقوع یک پدیده در یک جمعیت تعریف شده باشد، درنتیجه، روش هاي

 

دیگر، مناسب ترند. اما اگر هدف اصلی، تعمیم گزاره هاي نظري باشد،

 

روش مطالعه موردي کاملا متناسب با این هدف است.

 

3. زمان بري؛ مطالعه موردي، مثل مشاهده مشارکتی، اغلب وقت گیر

 

است و گاه به حجم عظیمی از داده ها منجر می شود، که خلاصه کردن

 

آن، بسیار دشوار است. پژوهشگران باید سال ها منتظر بمانند، تا نتایج

 

پژوهش اعلام شود؛ که غالبا هم به گونه اي ضعیف ارائه می شود.

 

4. فاقد اعتبار درونی؛ مطالعات موردي، مخصوصا زمانی که در یک

 

مقطع زمانی و براي یکبار صورت می گیرد، فاقد اعتبار درونی هستند.

 

این مطالعات روابط علّی را مورد شناخت و تحلیل قرار نمی دهند و بسیاري

 

از دانشمندان، آنرا براي مراحل ماقبل تجربی تحقیق، مفید می دانند

 

مراحل مطالعه موردي

 

مطالعه موردي داراي مراحل ذیل است:

 

1. طراحی؛ نخستین موضوع مورد نظر مطالعه موردي این است که چه باید پرسید.

 

مطالعه موردي براي پرسش هایی که با “چطور” و “چرا” شروع می شوند،

 

بسیار مناسب است. یک سؤال تحقیق روشن و دقیق، تلاش هاي بعدي

 

را در یک مطالعه موردي متمرکز می کند.

 

موضوع دوم در طراحی مطالعات موردي این است که چه چیز را

 

باید تحلیل کرد “مورد” ما چیست؟. در بسیاري از مواقع، یک مورد،

 

فردي خاص، چندین فرد، یک رویداد یا چندین رویداد است.

 

2. مطالعه آزمایشی؛ پیش از شروع مطالعه آزمایشی باید یک

 

“پروتکل مطالعاتی” ساخته شود. این سند عملیاتی را که باید در

 

مطالعه صورت بگیرد و نیز ابزار یا ابزارهاي گردآوري داده ها (مثل

 

نیاز و عدم نیاز به دستگاه فتوکپی براي کپی گرفتن از پرون ده ها، مکان

 

یا دفتر کار و سایر وسایلی که ممکن است مورد نیاز باشد) را دربر

 

میگیرد. یک پروتکل خوب براي مطالعات موردي، شامل راهکارهاي

 

ضروري براي دستیابی به شخص یا سازمان خاص و روش هاي

 

دسترسی به پرون ده ها و اسناد است.

 

پس از تدوین پروتکل، مطالعه آزمایشی شروع می شود؛ مطالعه

 

آزمایشی براي دقیق تر کردن طرح پژوهشی و نیز عملیات میدانی

 

به کار می رود متغیرهایی که در طول مرحله طراحی پیش بینی نشده

 

بودند ممکن است در جریان مطالعه آزمایشی سر برآورند، و مسائل

 

و مشکلات پروتکل یا تدراکات مطالعه نیز ممکن است رو شوند.

 

3. گردآوري داده ها؛ دست کم چهار منبع اطلاعاتی را می توان

 

در مطالعات موردي در نظر گرفت:

 

اسناد؛ به عنوان منبع غنی براي داده ها که شامل نامه، یادداشت،

 

صورتجلسه، دستور کار، تذکره هاي تاریخی، بروشور، کتابچه و غیره است.

 

مصاحبه؛ در برخی مطالعات موردي، می توان روش هاي پژوهش

 

پیمایشی را به کار برد و از پاسخگویان درخواست کرد

 

تا پرسشنامه هایی را پر کنند. در برخی دیگر، می توان از مصاحبه

 

عمیق هم استفاده کرد.

 

مشاهده مشارکتی: دراین روش، پژوهشگر به میان مشاهده شوندگان

 

رفته و در رفتار تحت مشاهده مشارکت می کند و همزمان به

 

جمع آوري اطلاعات در محل تحقیق می پردازد.

 

مصنوعات انسانی: مصنوعات انسانی شامل وسایلی مثل یک ابزار،

 

یک میل یا حتی یک متن چاپ شده رایانه اي.

 

غالب کاربران مطالعه موردي، استفاده از چند منبع گوناگون براي

 

گردآوري داده ها را توصیه می کنند.

 

4. تحلیل داده ها؛ برخلاف فنون پژوهش کمی، در مطالعه موردي،

 

فرمول هاي مشخص یا دستورالعمل هاي گام به گام، به سبک کتاب

 

آشپزي براي هدایت پژوهشگر در جریان تحلیل داده ها وجود ندارد.

 

“یین” سه راهبرد تحلیل کلی را پیشنهاد داده، که البته قابل تعمیم

 

براي همه مطالعات موردي نیستند:

 

تطبیق الگوها؛ یک الگوي مبتنی بر تجربه با یک یا چند الگوي

 

پیش بینی شده مقایسه می شود.

 

تبیین سازي؛ پژوهشگر سعی می کند با صدور پارهاي احکام درباره علت یا علل

 

وقوع پدیده مورد بررسی، تبیینی را درباره “مورد”، ساخته و پرداخته کند.

 

توالی زمانی: مجموعه اي از داده ها در نقاط زمانی گوناگون،

 

با روندي که مطابق با نظریه پیش از تحقیق، پیش بینی شده بود؛

 

یا با یک روند جایگزین دیگر، مقایسه می شود.

 

5. گزارش نویسی؛ گزارش مطالعه موردي به چند شکل مختلف

 

ممکن است. این گزارش می تواند از طرح سنّتی گزارش هاي تحقیقی

 

پیروي کند – بیان مسئله، روش ها، یافته ها و بحث – یا از یک شیوه

 

غیر سنّتی بهره گیرد. در برخی مطالعات موردي، گزارشی که

 

به صورت گاه شمار منظم شده، مناسب ترین وسیله است؛

 

درحالی که در آن دسته از مطالعات موردي که جنبه ي مقایسه اي دارند،

 

گزارش یافته ها می تواند متناسب با دیدگاه تطبیقی صورت گیرد.

 

صرف نظر از شکلی که براي ارائه گزارش گزیده می شود،

 

پژوهشگر باید مخاطبان گزارش را در نظر بگیرد. گزارشی که براي

 

سیاست گزاران در نظر گرفته شده، باید به سبکی متفاوت با گزارشی

 

که قرار است در یک نشریه علمی به چاپ برسد، نوشته شود.

 

 

 

 

 

 

 

1]. آریانپور، منوچهر؛ فرهنگ پیشرو آریانپور، تهران، جهان رایانه، 1377 ، چاپ اول، ج 1، ص 774

 

2]. همان، ج 5، ص 5016

 

3]. ویمر، راجر دي و دومنیک، جوزف آر؛ تحقیق در رسانه هاي جمعی، کاووس سیدامامی، تهران، سروش، 1384 ، چاپ اول،. ص 200

 

4]. ساروخانی، باقر؛ روشهاي تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373 ، ج 1، ص 300 .299

 

5]. یین، رابرت؛ تحقیق موردي، علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهشهاي فرهنگی، 1376 ، چاپ دوم،ص 20

 

6]. گال، مردیت و دیگران؛ روش هاي تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، احمدرضا نصر و دیگران، تهران، سمت و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1383 ، چاپ اول، ج 2، ص 944 .943

 

7]. بازرگان، عباس؛ مقدمهاي بر روش هاي تحقیق کیفی و آمیخته، تهران، دیدار، 1387 ، چاپ اول، ص 29

 

8]. یین، رابرت ؛ پیشین، ص 2 و ساروخانی، باقر؛ پیشین، ج 1 .297 ص 300 .299 

 

9]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص 302  10]. ویمر، راجر دي و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص 201

 

11]. همان، ص 300  – 220

 

12]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص 307

 

13]. یین، رابرت ؛ پیشین، ص 16

 

14]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص 306

 

15]. ویمر، راجر دي و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص 202

 

16]. یین، رابرت؛ پیشین، ص 17 و ویمر، راجر دي و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص202.