تعریف سلامت : از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت (who) سلامت عبارتست از برخورداری از آسایش کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو و توانایی داشتن یک زندگی مفید از نظر اقتصادی و اجتماعی .
ابعاد سلامتی: با توجه به تعریف سلامتی( تعریف WHO) متوجه می شویم که سلامتی یک مسئله چند بعدی است حتی امروزه علاوه بر بعد جسمی، روانی و اجتماعی جنبه معنوی را هم در نظر می گیرند. و باید توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارند. چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد مشکلات روانی بر جسم او و نیز هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می گذارند لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامتی فردی (جسمی و روانی و معنوی) و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد.
طیف سلامت و بیماری : سلامتی و بیماری به دنبال یکدیگر قرار دارند و مرز مشخص و قاطعی ندارند . پایین ترین نقطه طیف سلامتی و بیماری مرگ است و بالاترین نقطه آن سلامتی مثبت است. نظریه طیف سلامتی موید آن است که سلامت یک فرد ایستا نیست بلکه پدیده ای پویا و فرآیندی دائما در حال تغییر است:
سلامت کامل ——– سلامت نسبی———- بیماری غیر آشکار —– بیماری خفیف—- بیماری متوسط —-بیماری شدید——- بیماری کشنده همراه با عوارض———- مرگ .
تعریف بیماری (Dis – Ease) : به معنای ناراحتی،در مقابل Ease به معنای راحتی است . در حقیقت بیماری نقطه مقابل سلامتی است .
ناخوشی :حالتی است که در آن فـرد به طور ذهنی احساس می کند که حالش خوب نیست.
کسالت : حالتی است که در فرد پدید می آید و طـی آن فعالیـت های اجتماعی وی مختـل می شود.
ابتلا (Morbidity): هر گونه انحراف ، خواه عینی (آشکار )یا ذهنی (پنهان) را ازآسایش جسمی یا روانی ابتلا مـی گـویند.
بیماریهای غیر واگیر : بیماریهائی هستند که عامل بیماریزای زنده ندارند و انتقال نمی یابند . عوامل متعدد فردی ، محیطی و اجتماعی و اقتصادی در بروز بیماریهای غیر واگیر موثرند .
بیماریهای غیر واگیر عمده : بیماریهای قلبی و عروقی ، کلیوی ، عصبی و روانی ، بیماریهای عضلانی و استخوانی ، آسم و برونشیت ، سوانح و حوادث ، سرطان ، دیابت ، چاقی و …..
بیماری واگیردار (Communicable Disease ) : به آن دسته از بیماری ها می گویند که در نتیجه یک عامل بیماری زا یا فرآورده های سمی آن به وجود می آید و می تواند به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از انسان به انسان ، یا از حشرات و حیوانات به انسان،جانور بــه جانـور،یـا از محیط بــه انسان یا جانوران منتـقل شود.
بیماری تماسی (Contagious Disease): به آن دسته از بیماری ها گویند کــه در نتیـجه تماس ایجاد مـی شونـد. مـثل بیـمـاری های گال،تراخم،جذام یا بیماریهای آمیزشی
انواع انتقال بیماری های واگیر : مستقیم – غیر مستقیم
انتقال مستقیم :
– تماس مستقیم ( لمس کردن مثل دست دادن – ذرات ریز قطره ای مثل عطسه و سرفه – تماس جنسی )
– تماس با خاک (کزاز )
– گزش حیوانات (هاری )
– مادر به جنین (سرخجه از راه جفت )
انتقال غیر مستقیم :
– انتقال به وسیله وسایل بی جان (مثل آب – غذا و لباس )
– انتقال به وسیله ناقل جاندار (مگس )
– انتقال به وسیله هوا ( ذرات و گردو غبار معلق در هوا )
طبقه بندی بیماریهای واگیر
یکی از بهترین روشهای طبقه بندی این بیماریها ، دسته بندی آنها با توجه به روش انتقال می باشد که از این نظر در پنج گروه جای می گیرند:
۱- بیماریهای منتقله از هوا
الف ) بیماریهای باکتریایی: مانند مخملک- آنژین چرکی – تب روماتیسمی – دیفتری – مننژیت باکتریایی – سیاه سرفه – سل- پنومونی .
ب) بیماریهای ویروسی : مانندآنفلونزا- سرخک- سرخجه- اوریون- آبله مرغان- مننژیت ویروسی- عفونتهای تنفسی ویروسی- سرماخوردگی
۲- بیماریهای منتقله از طریق مدفوع
الف)بیماریهای باکتریایی: مانند تیفوئید و پاراتیفوئید- دیسانتری باسیلی- وبا
ب) بیماریهای ویروسی: مانند فلج اطفال و هپاتیت A .
۳- بیماریهای منتقله از طریق حیوانات
این بیماریها شامل سیاه زخم – هاری- توکسوپلاسموزیس- سل گاوی- بروسلوز – طاعون و .. می باشد.
۴- بیماریهای منتقله از طریق تماس : بیماریهای آمیزشی( مثل سیفلیس- سوزاک – ایدز) و جرب
۵- بیماریهای منتقله از طریق حشرات : این بیماریها شامل مالاریا-سالک- تیفوس و .. می باشد.
بیماری های مشترک انسان و دام ( Zoonoses ): به عفونتی یا بیماری گفته می شود که تحت شرایط طبیعی از حیوانات مهـره دار به انسان منتقل شود. حدود ۱۵۰ بیماری مشترک شناخته شده است. این بیماری ها ممکن است بصورت همه گیری یا بومی باشند. مثل : طاعون ،هاری ، سل گاوی ،سیاه زخم ، بروسلوز ، سالمونلوز ، هیداتیدوز و ….
عفونت (Infection) : ورود ، تکامل ،تکثیر و گسترش یک عامل عفونی بیماریزا را در بدن انسان یا جانوران عفونت می گـویند. بدن در مقابل عفونت هـا پاسخ نشان می دهـد ،ولی یک عفونت همیشه منجر به بیماری نمی شود. عفونت می تواند بصورت عفونت ناپیدا و یا به شکل عفونت آشکار باشد .
عفونت ناپیدا یا مخفی (In apparent) : به وجود عامل عفونت در بدن یک میزبان بدون حضور نشانه های بالینی عفونت پنهان گفته می شود که از نظر آزمایشگاه مشخص می شود .مثل فلج اطفال.
بیماری عفونی (Infectious Disease) : ورود،تکثیـر،و گسترش عامل عفونت زا به بدن انسان یا حیوان و ایجاد علایم و نشانه های بالینی آشکار را بیماری های عـفونـی مـی گویند.
سطوح عفونت:
– استقرار (Colonization)مثل:استافیلوکوک طلایی در پوست و بینی.
– عفونت خفته (Latent Infection)مثل: ماندن ویروس تبخال در شاخ خلفی نخاع.
– عفونت تحت بالینی (Sub clinical)مثل:ابتلای تحت بالینی به تب مالت.
– عفونت بالینی (clinical): که همان بیماری عفونی است.
عفونت های فرصت طلب (Opportunistic Infections) : این عفونت ها در زمینه اختلال ایمنی بـه وجود می آیند.
مثل: سل در زمینه اختلال ایمنی با کورتیکواستروئید ها – تب خال ،توکسوپلاسموز ،و پنوموسیستوزیس در زمینه ایدز – عـفـونت های پنوموکـوکی در زمینـه اسپلنکتومی – و …
عفونت های بیمارستانی (Nosocomial Infections) : عفونت هایی هستند که در زمان بستری شدن در بیمارستان ایجاد می شوند و بعــد از مرخص شدن بیمار خودرا نشان می دهند.به عبارت دیگر، این عفونت ها در زمان پذیرش بیمار وجود نداشتـه اند ، بیمار در دوره کمون نبوده و در ادامـه عفونت ناشی از بستری قبلی نیز نبوده اند. مثل: عفونت های ادراری ناشی از سوند- عفونت های بعد از عمل جراحی و …
زنجیره عفونت : در ایجاد بیماریهای عفونی یک سلسله عوامل پیوسته به یکدیگر دخالت دارد که به صورت زنجیر به هم متصل و مربوط بوده و به زنجیره عفونت موسوم است لازم بذکر است که هر قسمتی از زنجیره قطع شود و یا کامل نباشد بیماری به وقوع نمی پیوندد.
آمادگی میزبان – راههای ورود – راههای انتقال – ر اههای خروج – مخزن یا منبع – عامل بیماریزا
مخزن عفونت (Reservoir) : هر شخص ،حیوان ، بندپا ، گیاه ،خاک یا ماده یا ترکیبی از اینها که عامل عفونت به شکلی عادی در آنها زندگی و تکثیر یابد به طوری که ادامه حیات آن عامل به آنها بستگی داشته باشد و به طریقی در آنها تکثیر یابد که بتواند به میزبان حساسی منتقل شود. (زیستگاه طبیعی عامل بیماریزای عفونی یا تکثیر ،رشد و تجدید نسل ارگانیسم در یک سیستم بیولوژیک)
مثلاً :
– مخزن منحصرا انسان : مثل حصبه – آبله مرغان – سوزاک – ایدز و …
– مخزن انسان و حیوان: حدود ۱۵۰ بیماری مشترک مثل سالمونلوز – هاری و …
– مخزن انسان ، حیوان و خاک : کچلی – کزاز – سیاه زخم
منبع عفونت (Source): عبارت است از شخص یا حیوان یا چیزی که عامل عفونت زا از آن مستقیماً و بدون واسطه به میزبان سرایت می کند . (عفونت از آن کسب می شود یا وجود ارگانیسم در یک سیستم بیولوژیک یا غیر بیولوژیک به صورت گذرا بدون تجدید نسل )
به طور مثال: مخزن عفونت بیماری حصبه انسان است ، حال چنانچه بیمار حصبه ای موجب آلوده شدن غذا یا آب شود و از این غذا یا آب مردم استفاده کنند و مبتلا به بیماری شوند گفته می شود منبع عفونت حصبه ، غذای آلوده و آب آلوده است .
(آب) وبا) – غذا ( سالمونلا) – شیر (لیستریا)- خاک (کـزاز) – وسایل مثل: (گاز پانسمان استافیلوکوک) – دست ها ( ویروس های سرماخوردگی) – ترشحات بدن خـون،خلط،بزاق،مایع منی ،ادرار،مدفوع مثل:هپاتیت-حصب-عفونتهای روده ای و…
آلودگی سطحی یا آلایش (Contamination): وجـود عـامل بیماری زا بـر سطح بدن،لباس، روی وسایل و بستر خواب،اسباب بازی،لوازم جراحی و پانسمان،آب،شیر،و مواد خوراکی را آلودگی می گوینــد.
مثل: آلوده شـدن ادرار در اثـر تمـاس لولـه نمونه با بدن – یا آلوده شدن محیط کشت با میکروب های بدن و مثبت شدن کاذب کشت .
آلودگی انگلی (Infestation) : جایگزین شدن،تولید مثل و گسترش بند پایان بر سطح بدن یا لباس را آلودگی انگلی می گویند.
مثل: آلودگی به شپش – آلوده شدن با هیره و آلودگی با کرم های انگلی روده ای.
میزبان: انسان یا حیوان که جایی برای جایگزینی یا ادامه ی زندگی عامل بیماری زای عفونی بصورت طبیعی باشد ، میزبان نامیده می شود .
میزبان اجباری: یعنی تنها میزبان عامل عفونی ( مانند انسان برای سرخک و حصبه ).
میزبان اصلی (نهایی): میزبانهایی که انگل در بدن آنها به مرحله بلوغ و یا مرحله جنسی می رسد به عنوان میزبان اولیه یا اصلی (نهایی)گفته می شوند . مثل پشه آنوفل در بیماری مالاریا
میزبان واسط : میزبانهایی که عامل عفونی یا انگلی مرحله غیر جنسی یا لاروی خود را در بدن آنها بگذراند میزبان واسط یا ثانوی نامیده می شود
مثل انسان مبتلا به مالاریا
دوره های یک بیماری : کمون – پرودرومال- نقاهت- ناقلی- واگیری- بهبودی
دوره کمون (Incubation Period): به فاصله بین تماس با یک عامل عفونت و بروز اولین نشانه های بیماری ناشی از آن گفته می شود .
انواع دوره کمون :
– خیلی کوتاه (چند ساعت:(مثل بوتولینیوم- مسمومیت استافیلوکوکی و…
– کوتاه (۲ تا ۳ روز): مثل عفونت های ویروسی تنفسی گلودرد چرکی و …
– متوسط (۲ تا ۳ هفته : (مثل آبله مرغان- اوریون- و …
– بلند (چند ماه 🙁 مثل هپاتیت B
– خیلی بلند (چند سال 🙁 مثل ایدز – جذام و …
دوره واگیری (Communicability Period): عبارت از مدت زمانی است که یک عامل عفونی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از انسان آلوده به انسان دیگر یا از حیوان آلوده به انسان یا از انسان آلوده به حیوان از جمله بندپایان منتقل می شود . ( مدت زمانی است که شخص یا حیوان آلوده می تواند بیماری را منتقل کند) مثلا : دوره واگیری در :
– آبله مرغان: ۷روز – تا خشک شدن کامل بثورات جلدی
– سل : تا دو هفته بعد از درمان صحیح
– مننژیت مننگوکوکی : تا ۲۴ ساعت بعد از درمان صحیح
– ژیاردیازیس و آمیبیازیس : تا زمان وجود کیست در مدفوع
– اوریون: تا فروکش کردن پاروتیدیت
– دیفتری: ۲ تا ۴ هفته
– هپاتیت: با بروز زردی دفع ویروس از مدفوع کم می شود و با کم شدن زردی واگیری کم خواهد شد.
شدت واگیری (Contagion Severity)
بالا: مثلا در سرخک ۹۰%) حساس ها مبتلا می شوند) – آبله مرغان (۸۸% کودکان حساس مبتلا می شوند) – آنفلوآنزا – عفونت های استرپتوکوکی- سل حفره ای – لارنژیت سلی و …
پایین : مثل زونا – تب مالت در انسان ها – جذام- سل خارج ریوی – کزاز-آبسه های مغزی
دوزآلوده کننده (Infective Dosage)
حتی با یک ارگانیسم: مثل سل – تا ۱۰ ارگانیسم: مثل شیگلوز و ژیاردیوز – کمتر از ۱۰۰۰ ارگانیسم: مثل تب تیفوئیدی (حصبه) و کامپیلوباکترژژونی
حدود ۱۰۰ هزار ارگانیسم: مثل سالمونلوز – حدود یک میلیون ارگانیسم: مثل وبا
فرد آلوده : به شخص یا حیوانی که با بروز نشانه های بیماری و یا حامل و یا عفونت مخفی حامل یک عامل عفونت باشد گفته می شود . شخص یا حیوان آلوده کسی است که عامل عفونت از او به طور طبیعی بتواند منتقل شود .
حامل یا حالت ناقلی (Carierity): به انسان یا حیوانی گفته می شود که دارای علائم ظاهری و بالینی بیماری نیست و عامل عفونی را در بدن خود دارد و می تواند منبع عفونت برای دیگران باشد . چنانچه حالت حامل بودن برای یک دوره طولانی باقی بماند به آن حامل مزمن گویند .
ناقلین ۳ دسته اند:
– ناقلین دوران کمون مثل آبله مرغان ، سرخک ، هپاتیت ، ایدز
– ناقلین دوران نقاهت مثل دیفتری ، هپاتیت نوع B ، شیگلوز
– ناقلین مزمن مثل هپاتیت نوع B و c و حصبه
ناقل (Vector): به حشره و یا هر حامل زنده اطلاق می شود که عامل بیماریزای عفونی را از فرد و یا محیط آلوده به فرد حساس ،محیط اطراف و یا غذای او انتقال دهد . حشرات ناقل مهم :
آنوفل (مالاریا – ( فلبوتوم (لیشمانیوز( – شپش) تب راجعه- (کک گزنوپسیلا) طاعون) – مگس تسه تسه (بیماری خواب – (سوسک (سالمونلوز)
جداسازی : جدا کردن افراد یا حیوانات آلوده از دیگران در دوره واگیری بیماری و نگهداری آنها در محل و تحت شرایطی که انتقال مستقیم یا غیر مستقیم عامل عفونی را از آنها به میزبانان حساس یا به کسانی که ممکن است عامل عفونی را به دیگران منتقل کنند پیشگیری و یا محدود کند . جداسازی در مورد برخی از بیماران مثل مبتلایان به دیفتری ، مننژیت و… لازم است .
قرنطینه : محدودیت فعالیت افراد سالمی که در دوره کمون یک بیماری واگیر در معرض آن قرار گرفته اند و به منظور پیشگیری از انتقال بیماری در دوره کمون است قرنطینه به مدتی معادل طولانی ترین دوره کمون بیماری اعمال می شود و به صورت کامل و یا تعدیل شده اجرا می گردد .
ضد عفونی(Antiseptic) : ضد عفونی به معنی نابود کردن عوامل بیماریزا از محیط جانداراست . در این روش اسپور باکتریها ار بین نمی روند.
گند زدایی(Disinfection):یعنی نابود کردن عواملی که باعث آلودگی و بیماری می شوند از محیط بی جان ولی همه موجودات ذره بینی در این عوامل از بین نمی روند. مثلا اضافه نمودن کلر به آبّ
استریل کردنStrilization) ):یعنی از بین بردن تمام میکرو ارگانیسم های بیماریزا و غیر بیماریزای موجود در اشیا و وسایل .
اپیدمیولوژی (همه گیرشناسی ) : بیماری اعم از واگیر یا غیر واگیر در برخی از نقاط و تحت بعضی شرایط ممکن است در میان انبوهی از مردم زیادتر یا کمتر از حد متعارف دیده شود یا به عبارت دیگر همه گیری یک بیماری کم یا زیاد باشد . دانشی که نحوه انتشار و علت شیوع بیماریها را مورد بررسی قرار می دهد علم اپیدمیولوژی (همه گیرشناسی ) نام دارد که شاخه ای از علم پزشکی است .
آندمیک (بومی) Endemic : به وجود دائمی بیماری یا عامل بیماری زا در یک منطقه جغرافیایی یا گروه جمعیتی گفته می شود . مثلاً سرماخوردگی یک بیماری بومی است زیرا همواره عده ای از مردم به آن دچارند .
اپیدمیک (همه گیری) Epidemic: یعنی میزان وقوع بیش از حد انتظار که این حد انتظار با مقدار مشابه در سال گذشته یا در یک دوره زمانی مشابه دیگر سنجیده می شود . طغیان (outbreak) هم تقریبا معنی برابر با اپیدمی دارد .
اسپورادیک (تک گیر یا انفرادی) sporadic : یعنی موارد بیماری بطور نامنظم و پراکنده گاه و بیگاه و معمولاً بصورت نادر بروز می نمایند . موارد بیماری بسیار کم و از نظر زمانی و مکانی با فاصله ی زیاد هستند و از اینرو کم تر بنظر می آید که با یکدیگر مرتبط باشند و نمی توان یک منبع مشترک برای آنها یافت . مانند : بیماری کزاز ، فلج کودکان ، مننژیت مننگوکوکی و تب خال . بسیاری از بیماریهای مشترک انسان و دام به صورت انفرادی به انسان منتقل می شوند .
پاندمیک (عالم گیر ) pandemic : یعنی موارد بیماری به طور ناگهانی در تمام نقاط یک کشور و یا بخشی از یک قاره یا کل جهان روی دهد . مثل وبای التور – آنفلوآنزا – طاعون – تیفوس – ایدز
عوامل موثر در انتشار و اپیدمی بیماریها :
۱ – عوامل بیماریزا
۲ – عوامل فردی (عوامل میزبان )
۳ – عوامل محیطی
مثلث بیماریزایی (مثلث اپیدمیولوژی ) :
عامل بیماریزا
عوامل شخصی عوامل محیطی
الف – تقسیم بندی عوامل بیماریزا
۱ – عوامل بیماریزای زنده
مانند ویروسها ،ریکتزیاها ، باکتریها ، قارچ ها ، تک یاخته های انگلی(پروتوزوئرها) ، پریاخته ها(متازوئرها) هستند .
میکروبها از نقطه نظر بیماریزایی به دو دسته تقسیم بندی می شوند : دسته اول میکروبهای بیماریزا (پاتوژن) هستند مانند استافیلوکوک و استرپتوکوک و دسته دیگر میکروبهای غیر بیماری زا (ساپروفیت) هستند که در حالت عادی در بدن و یا در روی پوست بدن وجود دارند . ولی تحت شرایط خاص ممکن است ایجاد بیماری نمایند .
۲ – عوامل مربوط به تغذیه
این عوامل می توانند پروتیئنها ،چربی ها ، کربوهیدارتها ، ویتامینها ،مواد معدنی و آب باشند . هر گونه افزایش یا کمبود در خوردن اجزایی غذا می تواند موجب اختلالات تغذیه ای شود . سوء تغذیه پروتئین انرژی ( PEM ) ، کمخونی ،گواتر ،چاقی و کمبود ویتامینها برخی از دشواریهای تغذیه ای بسیاری از کشورها را تشکیل می دهند .
۳ – عوامل فیزیکی : مانندقرار گرفتن در معرض گرمای زیاد ، سرما ،رطوبت ،فشار ،پرتوها ، الکتریسته و سروصدا
۴– عوامل شیمیایی : عوامل شیمیایی درون بدن انسان مانند : اوره ( که ایجاد اورمی می کند )،اسید اوریک ( ایجاد نقرس ) ، کربنات کلسیم ( ایجاد سنگ کلیه ) وعوامل شیمیایی برون بدن انسان مانند مواد آلرژی زا ،فلزات ،بخارها ، گردوخاک ، گازها ، مواد حشره کش و غیره . این عوامل از راه استنشاق ، خوردن یا تلقیح به بدن وارد می شوند .
۵– عوامل مکانیکی: تماس مزمن با عوامل ساینده یا نیروهای مکانیکی دیگر ممکن است سبب له شدگی و پارگی ،تغییر رنگ حتی مرگ شود .
۶– عوامل اجتماعی بیماریزا : مثل : فقر ، سیگار کشیدن ، اعتیاد به مواد دارویی و الکل ، شیوه ی زندگی ناسالم ، دور ماندن از اجتماع ، محرومیت از محبت مادری .
ب – تقسیم بندی عوامل فردی (عوامل میزبان )
جنس- سن – نژاد و قومیت – وضع اقتصادی و اجتماعی- شغل – تغذیه – مصونیت- گروه خونی- وراثت
ج – تقسیم بندی عوامل محیطی
۱- محیط فیزیکی: آب – حرارت – نو ر- هوا – زباله – فاضلاب – آلاینده های هوا
۲- محیط زنده (بیولوژیک ) :
– میکروبها : که عوامل به وجود آورنده بیماریهای عفونی هستند .
– انسان بیمار- حیوانات و خاک : منابعی هستند که عوامل بیماریزای عفونی را در خود نگه می دارند .
– حشرات و حیواناتی که عامل بیماریزای عفونی را به دیگران منتقل می کنند . (مثل مگس- پشه موش و…)
– گیاهان و حیواناتی که منابع غذایی و دارویی را تشکیل می دهند .
۳- محیط اجتماعی : سیاستهای اقتصادی و اجتماعی – عادات – آداب و رسوم – اعتقادات مردم در اداره زندگی
اصول پیشگیری و کنترل بیماریهای واگیر : بر سه اصل زیر متکی است :
۱ – اقداماتی که در مورد منابع عفونت ( مبتلایان به بیماری ) باید انجام داد عبارتند از :
– تشخیص زودرس و به موقع بیماران -درمان آنها- جدا کردن بیماران از افراد سالم
– بیماریابی و درمان آن دسته از افرادی که به شکل خفیف بیماری مبتلا هستند .
– پیداکردن حاملین سالم و درمان آنها
۲ – اقداماتی که در مورد میزبان ( اشخاص سالم ) باید انجام داد عبارتند از :
– آموزش دادن به مردم در مورد نحوه سرایت بیماریها و رعایت موازین بهداشت فردی
– ایمن سازی و واکسیناسیون گروه های آسیب پذیر
– بهبود وضع تغذیه
– سکونت در محل های مناسب از نظر وسعت محل و استفاده از نور مناسب و …
– پرهیز از اعتیادات مانند سیگار- الکل و مواد مخدر
۳ – اقداماتی که در مورد محیط و وسایل انتقال باید انجام داد عبارتند از :
– تهیه آب آشامیدنی سالم -حفظ و نگهداری آن
– ایجاد سیستم صحیح دفع فضولات انسانی و حیوانی و فاضلاب
– مبارزه با حشرات و بندپایان ناقل بیماریها
– حفظ مواد غذایی از آلودگی
سطوح پیشگیری
پیشگیری شامل کلیه اقداماتی است که به منطور جلوگیری از بروز، قطع یا آهسته کردن سیر بیماری استفاده می شود. بر پایه این مفهوم و با توجه به مراحل متفاوت سیر بیماری می توان برای پیشگیری سطوح متعددی قائل شد.
۱) پیشگیری نوع اول (Primary)، که بر پیشگیری از بیماری در اشخاص سالم توجه دارد .
۲) پیشگیری نوع دوم (Secondary)، که بر کسانی که بیماری در آن ها ظاهر شده است توجه دارد و به عبارت دیگر به مرحله قبل از بروزعلائم بالینی مربوط است و موضوع آن کشف به موقع و درمان بیماری ها قبل از ایجاد علائم و نشانه های واضح بالینی است.
۳) پیشگیری نوع سوم (Tertiary)، که مربوط به مرحله پیشرفت بیماری یا ایجاد ناتوانی است و عبارت است از کاهش ناتوانی معلول بیماری و کوشش هائی که برای برگرداندن اعمال اعضاء و دستگاه ها به حالت موثر به کار گرفته می شود.
مراقبت (Surveillance) : یعنی جمع آوری منظم و مستمر، پردازش، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده های یک پدیده بهداشتی با اهدافی چون ریشه کنی بیماری – حذف بیماری – کنترل بیماری
ریشه کنی بیماری (Eradication) : یعنی اینکه به طور کلی عامل بیماریزای آن بیماری برای همیشه در در سراسر جهان از بین برود و دیگر آن بیماری در جهان روی نخواهد داد ریشه کنی یک پدیده مطــلق و تابع قانون همه یا هیــــچ است.تنها بیماریی که تا کنون ریشه کن شده بیماری آبله می باشد .با توجه به دانش کنونی ، بیماری هایی که احتمال ریشه کنی آنها می رود . عبارتند از : سرخک ، دیفتری ،فلج کودکان .
حذف بیماری (Elimination) : عبارت است از کم کردن میـــزان بــروز یبمـــاری بـــه طـوری کـــه بـــه ریشــه کنی نزدیک شـود.حذف در یک بیماری با هدفی برنامه ریزی شده مفهومی خاص دارد مثلا در حذف جذام هدف این است که بروز بیماری به کمتر از یک مورد در ده هزار نفر برسد در حالی که این هدف در سرخک و کزاز نوزادی به یک مورد در صد هزار نفر جمعیت است .
کنترل بیماری : یعنی اینکه بروز بیماری را در آن حدی که هست کنترل کرده و از گسترش آن جلوگیری شود . مثل مالاریا – سل – هپاتیت B
تعریف مورد(case) : در اپیدمیولوژی ، مورد به فردی از یک جمعیت یا گروه اطلاق می شود که بیماری ، اختلال سلامتی و یا شرایط خاص تحت بررسی را دارا باشد . تعریف یک مورد در واقع عبارت از توصیف استاندارد یک بیماری است و برای تشخیص بیماریها ، معیارهایی تعیین شده است ، این معیارها به منظور برآورده ساختن اهداف اپیدمیولوژی عبارتند از :
- تعریف عامیانه (فرضی) Lay case : یک تعریف غیر بالینی عمدتا برای تعیین علایم استفاده می گردد.
- تعریف عامیانه مورد فلج شل حاد ( هرگونه فلج ناگهانی )
۲- تعریف مورد مشکوک (بالینی) suspected case : براساس تشخیص بالینی و بدون انجام آزمایشات بالینی تعریف می شود . مانند تعریف مورد مشکوک تیفوئید (وجود علائمی چون تب ، سردرد ، شکم درد ، اسهال یا یبوست ، همراه با راش پوستی )
۳- تعریف مورد محتمل probable case : براساس تشخیص بالینی (تعریف مورد مشکوک) و آزمون های آزمایشگاهی غیر اختصاصی، انجام ولی تایید نمی شود . مانند تعریف مورد محتمل تیفوئید : (داشتن تعریف مشکوک بیماری + افزایش ۴ برابر تیتر ویدال ظرف دو هفته )
۴- تعریف قطعی confirmed case : بر اساس تشخیص بالینی و تایید آزمایشگاهی صورت می گیرد . مانند تعریف مورد قطعی تیفوئید : ( جداکردن سالمونلا از نمونه های خون ، ادرار ، مدفوع ، مغز استخوان )
به طور خلاصه می توان گفت :
– در موارد مشکوک ، تجربه کردن نشانه های یک بیماری کافی است .
– در تشخیص محتمل ممکن است نشانه هایی از نظر بالینی یا آزمایشگاهی برای اثبات بیماری وجود داشته باشد .
– در حالت تشخیص قطعی باید عوامل عفونی(با اخذ نمونه ها آزمایشگاهی) از بیمار جدا شده باشد .
تعریف مورد برای تمام بیماریهای قابل پایش مورد نیاز می باشد . کارکنان سیستم بهداشتی ( از جمله بهورزان ) بایستی با این تعاریف آشنا گردند و با مشاهده هر کدام از بیماریهای واگیر مراتب را به سطح بالاتر برمبنای نظام مراقبت آن بیماری (به صورت فوری یا غیر فوری) گزارش نمایند .
بیماریهای قابل گزارش(Notifiable Diseases) : به آن دستـه از بیماری هـا اطلاق می شود کــه وقوعشان از نظر بهداشت عمومی آنقدر مهم است که باید وقوع آنها به صورت تلفنی ، از طریق فاکس و یا کتبا به مسئولین بهـداشتی خبر داده شـود.
بیماریهای مشمول گزارش فوری (تلفنی):
وبا – فلج شل حاد – سرخک – سندرم سرخجه مادرزادی – سیاه سرفه – دیفتری – کزاز نوزادان – مننژیت –- طاعون – تیفوس – تب زرد – مالاریا – بوتولیسم – سیاه زخم تنفسی – هر نوع حیوان گزیدگی – تبهای خونریزی دهنده ویروسی – عوارض فوری متعاقب ایمن سازی – و هرگونه افزایش ناگهانی موارد بیماریهای عفونی .
بیماریهای مشمول گزارش غیر فوری (کتبی هفتگی یا ماهیانه) :
سل – جذام – کزاز بالغین – ایدز و عفونت HIV – بیماریهای مقاربتی- انواع هپاتیت ویروسی – تب تیفوئید – سیاه زخم جلدی – کالا آزار – سالک – تب مالت – تب راجعه – فاسیولیازیس – شیستوزومیازیس – شیگلوزیس – لپتوسپیروزیس- عوارض غیر فوری متعاقب ایمن سازی .
ایمنی یا مصونیت(Immunity) : به مقاومتی گفته می شود که معمولا در در بدن انسان و یا حیوان مقابل عوامل عفونی بیماری زا یا سموم آنها پدید می آید و به آن بیماری مبتلا نمی شود .
انواع مصونیت: مصونیت ذاتی و مصونیت اکتسابی
مصونیت ذاتی : حالتی است که انسان و یا حیوان به طور طبیعی نسبت به برخی از بیماریها مصونیت دارد و هرگز به آن مبتلا نمی شود . مثلا انسان هیچ وقت به بیماری طاعون گاوی مبتلا نمی شود .
مصونیت اکتسابی : این مصونیت از ابتدا در بدن انسان وجود ندارد و بعدا به وجود می آید و بر دو قسم است : مصونیت اکتسابی طبیعی و مصونیت اکتسابی مصنوعی
مصونیت طبیعی:۱-فعال ۲- غیر فعال
فعال: یا در اثر ابتلای طبیعی با یا بدون علایم بالینی به بیمـــاری ها ایجـــاد می شود یا به وسیله واکسن پدید می آید. موقعی است که عامل بیماریزا وارد بدن انسان شده و انسان را مبتلا می کند ، پس از بهبودی مصونیتی در بدن ایجاد می شود که به آن مصونیت اکتسابی فعال می گویند . مانند مصونیت حاصله پس از بیماری سرخک یا سرخجه یا اوریون .
غیر فعال:در اثر آنتی بادی های مادری که از طریق جفت ویا شیر به نوزاد می رسد ایجاد می شود.
در این نوع مصونیت یا عوامل ایمنی از مادر به وسیله جفت به بدن جنین منتقل می شود که سبب مصونیت در چند ماه اول پس از تولد نسبت به بعضی از بیماریهای عفونی می شود
مصونیت اکتسابی مصنوعی:
اگر به فرد ، علیه بیماری ، واکسن تزریق شود ، در بدن وی پادتن در برابر آن بیماری به وجود می آید و این پادتن می تواند او را از ابتلا به بیماری مصون نگه دارد . مانند مصونیت فرد پس از تزریق واکسن سرخک یا دیفتری یا فلج اطفال و ….
مصونیت اکتسابی فعال معمولا پایدار بوده و در اغلب موارد انسان را برای تمام عمر در مقابل آن بیماری خاص مصون نگه می دارد . مصونیت فعال دیر ظاهر شده ولی با دوام است .
مصونیت اکتسابی مصنوعی غیر فعال (پاسیو ) : با تزریق سرم و ایمونوگلبولین پدید می آید.
به وسیله تزریق سرم حاوی پادتن در برابر بیماری خاصی در بدن فرد ، مصونیت به وجود می آید .
این مصونیت به سبب عدم فعالیت سیستم دفاعی بدن پایدار نبوده و معمولا جنبه درمانی دارد و در مدت کوتاهی فرد را مصون نگه می دارد . این مصونیت بلافاصله ظاهر می شود ولی پس از چند هفته طول نمی کشد . در واقع مصونیت پاسیو ، فوری و کم دوام است .
سرم : چنان چه سم میکروب را به وسیله ای ضعیف نمایند و به بدن حیوانی مانند اسب تزریق کنند سپس بعد از دو هفته خون حیوان را بگیرند و خونابه آن را جدا کنند این خونابه دارای مقدار کافی ضد سم است که به نام سم معروف است .
واکسن : عبارت است از عامل بیماریزای کشته شده ، زنده ضعیف شده ، آنتی ژن ، سم تغییر شکل یافته و بی ضرر (شپه سم) که به منظور بالابردن سطح ایمنی به افراد تزریق و یا خورانده می شود .
واکسیناسیون : ایجاد مصونیت در بدن توسط واکسن را واکسیناسیون