دستاوردهای نظام سلامت ایران

حوزه‌های مختلف سلامت از خوزه بهداشت و درمان تا انتقال ‏خون و بیمه و تولیدات علمی پزشکی در این سال ها به سمتی حرکت کردند که بهبود زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی و ارتقای کیفیت خدمات سلامت به ‏بزرگترین طرح اجتماعی دولت پس انقلاب رسیدند. طرح تحول سلامت در دولت یازدهم نیز توانست بخشی از مشکلات به جا مانده طی سال‌های گذشته را با ‏تمرکز ویژه دولت بر حوزه سلامت، حل کند.
مسیر ۴۰ ساله نظام سلامت، مسیر پر فراز و نشیبی است که فقط می‌شود به صورت ‏گذرا به بخش‌هایی از آن اشاره کرد. هر چند خدمات بسیاری در این مسیر ارائه شده و رد پای بزرگان و دانشمندان بسیاری دیده ‏می‌شود، اما فقط می‌توان به صورت گذرا به برخی از کارهای انجام شده در نظام سلامت اشاره کرد.‏
اصلاحات نظام سلامت در واقع از دهه ۶۰ با ایجاد شبکه بهداشت و درمان سراسری آغاز شد، جایی که بیش از ۱۷ خانه بهداشت با حضور بهورزان در خانه های بهداشت و حدود ۶۵۰۰ مرکز بهداشتی-درمانی در شهرها سامان یافت و به ارائه خدمات اولیه مثل واکسیناسیون سراسری و مراقبت از مادر و کودک مشغول شد و توانست بخش مهمی از بیماری های واگیر را کنترل و حتی ریشه کن کند. اما امروز نیازها متفاوت و گسترده تر شده است.‏* افزایش تخت‌های بیمارستانی
خدمات تشخیصی و درمانی را می‌توان ویترین نظام سلامت دانست. جایی که ارائه خدمات به هنگام و استاندارد به دریافت کنندگان ‏خدمت، جلوگیری از ارجاع به خارج از بیمارستان برای تهیه ملزومات پزشکی و ارتقای کیفیت خدمات از هر چیزی مهمتر است. کارهایی که می‌تواند به ‏افزایش رضایت مردم از خدمات بستری و دسترسی عادلانه به خدمات سلامت با کیفیت منجر شود.‏
اکنون از ۹۸۴ بیمارستان کشور، ۶۱۴ بیمارستان شامل ۸۷ هزار و ۸۵۲ تخت بیمارستانی مربوط به وزارت بهداشت و دولت است. این در حالی است ‏که تعداد کل تخت‌های بیمارستانی در سال ۱۳۵۶ و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ۵۶ هزار تخت بود و در حال حاضر ۱۲۸ هزار ‏و ۱۴۲ تخت بیمارستانی در کشور وجود دارد.‏‏* تعداد پزشکان و پرستاران در سال‌های منتهی به انقلاب
یکی دیگر از مواردی که طی سال‌های اخیر توسط مسئولان وزارت بهداشت ‏یادآوری می شود، افزایش تعداد پزشکان پس از انقلاب و خودکفایی ار نظر پزشکان است. در حالی که قبل از انقلاب این پزشکان هندی و پاکستانی بودند که همه جا به چشم می آیند و به زبان غیر فارس خدمات نه چندان با کیفیتی به مردم ارائه می کردند.. در سال ۱۳۵۶ تعداد پزشکان حاضر در ‏ایران ۱۳ هزار و ۴۲۸ نفر بود در آن زمان نزدیک به ۶ هزار پزشک، پاکستانی در ایران بودند. تعداد پرستاران کشور در سال ۱۳۵۷ حدود ۷ هزار و ۱۰۰ نفر و نسبت پرستار به هر ۱۰ هزار نفر ۲٫۱ بود. در حال حاضر حدود ۱۲۰ هزار پرستار ارائه خدمت ‏می‌کنند و به ازای هر ۲ هزار و ۳۰۰ نفر، یک پزشک عمومی در حال ارائه خدمات به مردم است.‏‏* طرح تحول سلامت
وقتی طرح تحول سلامت در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۳ با تصویب هیئت دولت در سراسر کشور و بیمارستان‌های وابسته به وزارت ‏بهداشت اجرایی شد، امیدواری بسیاری برای ایجاد تحولات اساسی در حوزه سلامت شکل گرفت. کاهش سهم مردم از هزینه بستری ‏از ۳۷ درصد به ۵ درصد برای روستاییان و ۱۰ درصد برای شهرنشینان، کاهش ۴۲ درصدی قیمت انواع لوازم و تجهیزات پزشکی ‏مصرفی، کاهش ارجاع مردم به خارج از بیمارستان برای تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، بازسازی بیمارستان‌های فرسوده از جمله ‏کارهایی بود که به واسطه اجرای طرح تحول سلامت انجام شد.‏
به دنبال اجرای این طرح، ۴۵ هزار تخت بیمارستانی کشور با استفاده از تولیدات داخلی نوسازی و ۲ میلیون و ۷۰۰ ‏هزار مترمربع فضای بستری در کشور بازسازی شد.‏
موضوع زایمان طبیعی نیز یکی از بسته‌های حمایتی طرح تحول سلامت بود. پس از اجرای این طرح، ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار ‏زایمان طبیعی رایگان در کشور انجام شد و میزان انجام سزارین تا ۶٫۵ درصد کاهش پیدا کرد. همچنین آموزش‌های رایگان به ۷۰۰ ‏هزار نفر از مادران باردار در دوران بارداری و برای توانمندسازی برای باروری و زایمان طبیعی ارائه شد. از طرفی هزار و ‏‏۸۰۰ واحد اختصاصی زایمان نیز در ۳۶۶ بیمارستان کشور ساخته شد و ۸۵ درصد هزینه‌های درمان ناباروری با تعرفه دولتی برای ‏زوج‌های نابارور تحت پوشش قرار گرفت.‏‏* حضور پزشکان متخصص در مناطق محروم
طی سال‌های اخیر، حضور پزشکان متخصص و فوق تخصص در مناطق محروم هم افزایش یافت. به این ‏واسطه حضور ۳ هزار و ۲۰۰ پزشک متخصص و فوق تخصص در ۲۳۶ شهر کمتر توسعه یافته و محروم خدمات پزشکی به صورت تمام وقت در ‏بیمارستان‌های دولتی ارائه می شود.‏
با اجرای برنامه حمایت از ماندگاری پزشکان در مناطق محروم، افزایش دسترسی مردم به خدمات سطح ۲ و ۳ ( خدمات تخصصی و بستری) در ‏مناطق محروم ‏کشور شامل رشد حدود ۳ برابری در خدمات سرپایی و رشد ۶۵ درصدی خدمات بستری و حذف ‏کامل زیرمیزی در مناطق محروم ‏شد.‏
در سال‌های پس از انقلاب، اقداماتی مانند تدوین و استقرار نظام یکپارچه مدیریت فناوری‌های نوین سلامت، تدوین ‏مدل مفهومی نظام ‏جامع مدیریت فناوری‌های حوزه سلامت ایران، تدوین پروتکل‌های غربالگری بیماری‌های مهم و ‏قابل درمان، برنامه مدیریت مصرف ‏خدمات درمانی غیر ضروری نیز محقق شده است.‏

‏*راه اندازی کلینیک‌های ویژه و پایگاه‌های اورژانس
راه اندازی کلینیک ویژه در ۱۲۸ شهر از ۳۱ استان کشور، راه اندازی ۳۹ پایگاه اورژانس هوایی و انتقال ۱۳ هزار و ۷۹ بیمار و ‏مصدوم با ۹ هزار و ۲۲ سورت پروازی، ساخت و گسترش ۱۲۵ بخش اورژانس در بیمارستان‌های تروما و اصلی کشور و نوسازی ‏بخش اورژانس در سایر بیمارستان‌ها و افزایش هزار و ۵۰۰ تخت اورژانس و بهسازی و استانداردسازی ۱۸۰ بخش اورژانس در ‏سراسر کشور از جمله کارهای انجام شده در حوزه درمان کشور است.‏

‏*پیشگیری بهتر از درمان است
تمرکز اصلی نظام سلامت از ابتدای امسال بیشتر بر واکسیناسیون، خدمات بهداشتی بهبود وضعیت آب و غذا و پیشگیری از بیماری ها بود و البته در سال های اخیر توجه و تمرکز وزارت بهداشت به حوزه درمان بیشتر شد اما حوزه بهداشت نیز پیشرفت‌های قابل قبولی طی ۴۰ سال اخیر داشته است. بخشی مهم در نظام سلامت که با شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» گام به گام با مردم ایران و ‏حتی چند گام جلوتر حرکت کرده است.‏
تربیت بهورز برای ارائه خدمات بهداشتی در روستاها با تاکید بر گزینش افراد بومی، توسعه خدمات بهداشت عمومی با تاکید بر ‏آموزش بهداشت عمومی، تامین آب سالم و کافی، بهبود تغذیه جامعه، سلامت مادر و کودک، نوجوان و جوان و میانسالان و سالمندان ‏و البته مبارزه با بیماری‌های واگیر و غیرواگیر فقط بخشی از برنامه‌های اجرا شده در حوزه بهداشت بوده است.‏
اضافه شدن بسته خدمات سلامت دهان و دندان برای گروه‌های هدف مادران باردار و کودکان کمتر از ۱۴ سال، اضافه شدن خدمات ‏سلامت روان با تاکید بر آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های فرزندپروری و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، استقرار یک ‏کارشناس سلامت روان به طور متوسط به ازای هر ۲۰ تا ۴۰ هزار نفر جمعیت شهری و ۱۰ تا ۲۰ هزار نفر جمعیت روستایی نیز ‏بخش دیگری از خدمات حوزه بهداشت است.‏

‏* پرونده الکترونیک سلامت
بخش دیگری از فعالیت‌های حوزه بهداشت که در قوانین پنجم و ششم توسعه نیز بر اجرای آن تاکید شده است، استقرار پرونده ‏الکترونیک سلامت ایرانیان در کل کشور است. در این زمینه از دی ۱۳۹۴ با راه اندازی سامانه سیب در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ‏و سامانه ناب در دانشگاه علوم پزشکی گلستان، پرونده الکترونیک سلامت برای بیش از ۷۴میلیون نفر از جمعیت کشور تا پایان ‏مرداد ۱۳۹۷ تشکیل شده است.‏

‏* کاهش مرگ مادران و نوزادان
یکی از اهداف حوزه بهداشت، کاهش مرگ مادر باردار و بر اساس اهداف توسعه هزاره بوده است. آرمان پنجم توسعه هزاره که بهبود ‏وضعیت سلامت مادران را در حوزه گسترده بهداشت باروری شامل می‌شود، چند نشانگر مشخص دارد. اولین نشانگر، نرخ مرگ و ‏میر مادران ناشی از عوارض بارداری و زایمان در ۱۰۰ هزار تولد زنده است که باید در فاصله سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ تا سه ‏چهارم کاهش پیدا می‌کرد. در این زمینه برنامه سلامت مادران در ایران دستاوردهای خوبی داشته است.‏
گزارش سازمان جهانی بهداشت درباره روند کاهش مرگ مادران از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ نشان می‌دهد حدود ۹ کشور قبل از سال ‏‏۲۰۱۵ به هدف پنجم توسعه هزاره رسیدند که ایران نیز با ۸۰ درصد کاهش شاخص مرگ مادر نسبت به سال مبدا در میان این کشورها ‏قرار دارد.‏
میزان مرگ و میر کودکان کمتر از یک سال در هزار تولد زنده در سال ۱۳۵۷ برابر با ۱۲۰ بود که این عدد در سال ۱۳۶۷ به ۵۸ ، در سال ۱۳۷۷ به ۲۷٫۲ و در سال ۱۳۸۸ به ۱۵ رسید. میزان مرگ نوزادان کمتر از یک ماه در هزار تولد زنده نیز در سال ‏‏۱۳۵۷ برابر با ۴۵، در سال ۱۳۶۷ برابر با ۳۱، در سال ۱۳۷۷ برابر با ۱۷٫۹ و در سال ۱۳۸۸ برابر با ۱۱٫۱۱ بود.‏

‏* آب آشامیدنی سالم
دسترسی به آب سالم نیز یکی از مواردی است که در حوزه بهداشت مورد توجه همه کشورها از جمله ایران است. در سال ۱۳۵۵ ‏دسترسی به شبکه عمومی آب آشامیدنی در کشور ۵۱٫۹ درصد بود که این رقم در سال ۱۳۶۵ به ۷۳٫۷ و در سال ۱۳۷۵ به ۷۹٫۸۳ ، در سال ۱۳۸۵ به ۸۹٫۷، در سال ۱۳۹۰ به ۹۱٫۳ و در سال ۱۳۹۴ به ۹۶٫۸ درصد رسیده است. همچنین روند دسترسی به ‏شبکه جمع آوری فاضلاب نیز افزایشی بوده و از ۲۲٫۶ درصد در سال ۱۳۸۵ به ۳۷٫۸۷ درصد در سال ۱۳۹۴ رسیده است.‏

‏* توجه به سلامت میانسالان
با توجه به اهمیت سلامت گروه سنی ۳۰ تا ۵۹ سال با جمعیتی بالغ بر ۲۷ ‏میلیون نفر در جامعه و خانواده برای کاهش ‏مرگ و میر و ناتوانی در همین گروه و سایر گروه‌های سنی در خانواده و ‏جامعه، خدمات سلامت برای این گروه سنی در دولت ‏یازدهم مورد توجه ویژه قرار گرفت. زیرا تا سال ۹۲ فقط در مناطق محدودی از کشور بخشی از خدمات برای این گروه سنی ارائه ‏می‌شد. با آغاز به کار ‏دولت یازدهم و اجرای طرح تحول در حوزه بهداشت نه تنها دسترسی به خدمات بهداشتی در همه کشور به ‏‏طور فعال برای این گروه فراهم و پوشش خدمات به آنان در مدت زمان کوتاهی به طور چشمگیر افزایش یافت، ‏بلکه نحوه ارائه و ‏محتوای خدمات به طور قابل توجهی تحول یافته و خدمات نوین سلامت به خدمات این گروه ‏اضافه شد.‏

‏* بهداشت مواد غذایی و بهبود تغذیه
حوزه بهداشت و پیشگیری آن قدر وسیع است اما نمی‌توان از کارهای مثبتی که در زمینه بهداشت مواد غذایی و اماکن عمومی، ‏بهداشت محیط بیمارستان‌ها و نظارت بر کنترل پسماند بیمارستانی و بسیاری از فعالیت‌های دیگر گذشت. اقدامات جمعیتی و تنظیم ‏خانواده، ارتقای سلامت مادر و کودک، اجرای برنامه کاهش مصرف دخانیات، بهبود تغذیه جامعه و برنامه‌های انجام شده در راستای سلامت ‏روان و سلامت اجتماعی نیز گوشه‌ای از کارهای انجام شده در حوزه بهداشت و پیشگیری است.‏

‏*افزایش تعداد پرستاران طی ۴۰ سال اخیر
تعداد پرستاران شاغل در مراکز دولتی در سال ۱۳۵۷ برابر با ۷ هزار نفر بود که در سال ۱۳۹۷ این عدد به ۷۱ هزار و ۲۷۱ نفر ‏رسیده است. همچنین تعداد کارشناسان اتاق عمل طی این ۴۰ سال به ۷ هزار و ۸۷۸ نفر و تعداد کارشناسان هوشبری به ۷ هزار و ‏‏۱۶۸ نفر رسیدند. این در شرایطی است که تعداد مراکز دولتی آموزش پرستاری از ۵۵ آموزشگاه یا آموزشکده به ۱۰۲ دانشکده و ‏تعداد دانشکده‌های پرستاری آزاد به ۸۵ واحد رسیده است.‏

‏* مدیریت منابع در نظام سلامت
موضوع مدیریت منابع نیز یکی از موارد مورد توجه در تمام عرصه‌ها از جمله نظام سلامت بوده است. بنابر اعلام وزارت بهداشتت هزینه‌های پرداختی ‏مستقیم از جیب از کل هزینه‌های سلامت در سال ۱۳۵۷ حدود ۴۵ درصد بود که این رقم در سال ۱۳۹۵ به ۳۷ درصد رسیده است.‏

‏* افزایش آمبولانس‌ها طی ۲۰ سال اخیر
در سال ۱۳۷۷ تعداد آمبولانس‌های خریداری و توزیع شده ۸۵۰ دستگاه و در سال ۱۳۸۸ این رقم برابر با ۳ هزار و ۷۰۰ دستگاه ‏بود. این تعداد در سال ۱۳۹۷ به ۷ هزار دستگاه رسید. تعداد آمبولانس هوایی خریداری و توزیع شده نیز در سال ۱۳۸۸ فقط یک ‏دستگاه بود که در سال ۱۳۹۷ به ۹ دستگاه رسید. آمبولانس‌های دریایی خریداری و توزیع شده در سال ۱۳۸۸ نیز دو دستگاه بودند که ‏در سال جاری ۵ دستگاه دیگر نیز اضافه شدند. تعداد موتورلانس‌های خریداری و توزیع شده در سال ۱۳۸۸ برابر ۲۰ مورد بود که ‏در سال ۱۳۹۷ تعداد ۳۲۰ دستگاه موتورلانس خریداری و توزیع شد. این ارقام برای اتوبوس آمبولانس‌ها در سال ۱۳۸۸ برابر با ۲۰ ‏دستگاه و در سال جاری برابر با ۶۴ دستگاه بوده است.‏

‏* تحولات انجام شده در حوزه غذا و دارو
در زمینه افزایش داروخانه‌ها نیز باید به رشد تاسیس داروخانه‌های خصوصی از حدود ۱۸۰۰ داروخانه در سال ۵۷ به حدود ۸ هزار و ۶۸۷ باب در سال ۱۳۸۸ و ۱۲ هزار و ‏‏۷۳۲ باب در سال جاری رسید. همچنین تعداد شرکت‌های پخش دارو از ۳ مورد در سال ۱۳۵۷ به ۶۶ مورد در سال ۱۳۹۷ ‏رسیده است.‏ حالا به گفته مسئولان وزارت بهداشت ۹۷ درصد داروهای مورد نیاز مردم را تامین می کنند.

‏* رشد میزان اهدای خون
انتقال خون کشور نیز طی ۴۰ سال اخیر روند رو به رشدی را طی کرده است. ارتقای سطح آگاهی عمومی و فرهنگ سازی در ‏زمینه اهدای خون داوطلبانه، یادآوری اهمیت پرهیز از انجام رفتارهای پرخطر و ارتباط موثر با رسانه‌ها برای این موارد از جمله ‏کارهایی است که سازمان انتقال خون در این راستا انجام داده است.‏
حذف اهدای خون در مقابل دریافت پول، تهیه و توزیع به موقع و کافی خون و فرآورده‌های خونی مورد نیاز مجروحین در زمان دفاع ‏مقدس، گسترش تعداد مراکز اهدای خون ثابت و سیار، راه اندازی بانک خون بند ناف در سال ۱۳۸۹ نیز بخش دیگری از کارهای ‏انجام شده در حوزه اهدای خون است.‏
رشد میزان اهدای خون نیز طی ۴۰ سال اخیر قابل توجه است. در سال ۱۳۵۷ میزان اهدای خون در کشور ۱۲۴ هزار و ۶۷۷ ‏واحد بود که این رقم در سال ۱۳۹۷ به عدد ۷۰۱ هزار و ۸۷۴ واحد رسیده است.‏

‏*افزایش تولید واکسن و کیت‌های تشخیصی
ایران در زمینه ایجاد زیرساخت تحقیق و توسعه واکسن‌های انسانی نیز عملکرد مناسبی داشته است. میزان تولید واکسن‌ها در سال ‏‏۱۳۷۷ تعداد ۳۷۶ هزار و ۷۸۸ ویال بود که این رقم در سال ۱۳۹۷ به ۸۹۸ هزار و ۷۰۹ ویال رسید. همچنین میزان تولید کیت‌های ‏تشخیصی نیز در سال ۱۳۷۷ بالغ بر ۱۵۸ هزار و ۷۲۲ ویال بود که در سال ۱۳۹۷ به ۳۷۰ هزار ویال رسید.‏

‏* کاهش هزینه‌های درمانی مردم و عدالت در سلامت
سازمان بیمه سلامت نیز در جهت افزایش دسترسی مردم به خدمات بهداشتی و درمانی، کاهش هزینه‌های درمانی مردم، عدالت در ‏دسترسی به خدمات سلامت، فعالیت‌های بسیاری انجام داده است. به طور مثال این سازمان در سال ۱۳۸۴ تعداد ۲۱ میلیون و ۱۵ ‏هزار و ۷۰۵ نفر را تحت پوشش برنامه بیمه روستاییان، عشایر و شهرهای زیر۲۰ هزار نفر داشت که این عدد در سال ۱۳۹۶ به ‏‏۲۲ میلیون و ۹ هزار و ۴۵۸ نفر رسید.‏
استقرار نظام جامع مدیریت اطلاعات نیز در کنار مدیریت منابع نظام سلامت یکی دیگر از فعالیت‌های این سازمان بود که در این ‏راستا پذیرش الکترونیک اسناد در سامانه شرکای کاری در موسسه‌های پرتوپزشکی، داروخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها، اجرای پایلوت ‏رسیدگی مکانیزه به اسناد بستری در استان اصفهان، اجرای پایلوت نسخه نویسی الکترونیک در استان کرمان از جمله این موارد ‏است.‏
صندوق بیمه همگانی سلامت نیز از اردیبهشت ۱۳۹۳ و با آغاز طرح تحول سلامت بالغ بر ۱۵ میلیون نفر را به صورت رایگان بیمه ‏کرد. همچنین این سازمان، پناهندگان و مهاجران را از سال ۱۳۹۴ بیمه کرد. در حال حاضر حدود ۴۶۰ هزار نفر تحت پوشش بیمه ‏سلامت قرار دارند.‏