جمعیت و آینده ایران!

جمعیت و آینده ایران!

چه شده است و چه باید کرد؟

دکترخلیل علی محمدزاده*

همه کشورها و در راس آن کشورهای اسلامی باید به موضوع تاسیس و تقویت خانواده توجه جدی داشته باشند، تا در اثر استحکام خانواده،‌ تربیت نسل جوان تسهیل و از بسیاری آسیب های فردی و اجتماعی و همچنین تقلیل در فرزندآوری پیشگیری شود.

اجرای راهبرد سلامت و تناسب جمعیت در ایران، نیازمند سه اقدام مهم است؛

قدم اول، تدوین سیاست‌های کلی جمعیت است که مقام معظم رهبری در ۳۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۳ آن را ابلاغ کرده اند که این سیاست ها مشتمل بر ۱۴ بند است؛ اولین بند سیاست های اعلامی، بعد کمی را در بر می گیرد و آن اینکه؛ نرخ باروری کل باید به بیش از حد جانشینی برسد، ولی بقیه بندها، همه به ابعاد کیفیت در این باره اشاره می کنند. لذا توجه به مشوق ها و مانع زدایی از حوزه تاسیس خانواده و فرزندآوری، تنها بخشی از اقداماتی است که باید مورد اهتمام باشد، علاوه بر آن باید عوامل و علل ریشه ای در عدم تمایل به ازدواج و فرزندآوری از بین بروند که عمدتا در گرو اصلاح سبک زندگی و امیدواری به آینده و تامین آن است و هر دو آنها با فرهنگ و به نوعی با اقتصاد پیوند خورده است.

دومین اقدام، قانونگذاری است، همین قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، که با نام ها و عناوین مختلف قریب به ده سال در مجلس شورای اسلامی در جریان بود و در نهایت مجلس یازدهم آن را اصلاح و تکمیل نمود و ۱۰ آبان ماه از تایید شورای نگهبان گذشت و بالاخره توسط رئیس محترم جمهوری ابلاغ گردید. قانونگذاری در باره جمعیت بیانگر تصمیم قاطع نظام در جبران وضعیت پیش رو است، اما بعد از اعلام سیاست های کلی و تدوین قانون، اجرای دقیق مفاد قانون ضروری است.

بدیهی است که مهمتر از این دو اقدام اساسی و اجرای قانون، قدم اصلی دیگر، فرهنگ سازی است. بدون فرهنگ سازی و ترویج گفتمان عمومی برای فهم درست مسئله، اجرای راهبرد ضروری اصلاح هرم سنی جمعیت کشور در آینده، امر غیرممکن و محالی است. فرهنگ سازی هم دستوری نیست. به یکباره هم قابل انجام نیست، امر تدریجی است. نیازمند مشارکت فکری نخبگان و متخصصان و رفتارهای معقول و منطقی و اقدامات راهگشا و سنجیده در هر زمینه ای است.

در موضوع فرهنگ سازی، باید همه دستگاه ها و گروه های مردمی، مومنانه به صحنه بیایند؛ مخصوصا خانواده‌ها و جوانان، رسانه‌ها نیز اتفاق بزرگی را باید رقم بزنند؛ اینکه چرا باید مراقب ساختار جمعیتی باشیم؟ نیاز به تبیین دارد. یکی از مصادیق جهاد تبیین همینجاست. دیدگاه ها، شبهات و انتقاداتی که در بحث افزایش جمعیت در اذهان و اندیشه هاست، باید مطرح شود و پاسخ های لازم داده شود. در ضمن کارآمدی کلیه دستگاه های مسئول در افکار عمومی بایستی مسجل شود.

۳۵ سال پیش که دوره جدید تنظیم خانواده بعد از پیروزی انقلاب  اسلامی شروع شد، نرخ باروری کل ایران بیش از ۶ فرزند بود و رشد سالیانه جمعیت ۳.۲ درصد بود؛ یعنی به ازای ۱۰۰۰ نفر، سالانه ۳۲ نفر به جمعیت کشور اضافه می‌شد. نرخ باروری کل کشور اکنون به ۱.۶ فرزند و نرخ سالیانه رشد جمعیت به ۷ دهم درصد نزول یافته است؛ یعنی بیش از ۴ برابر در هر دو شاخص، کاهش داشته ایم، که این همه کاهش طی سه دهه در طول تاریخ کشورها بی نظیر است.
اکنون نرخ باروری ۲۵ استان کشور، زیر حد جایگزینی است و میزان سالمندی(گروه سنی ۶۰ سال به بالا) در کشور بیش از ۱۰ درصد است که پس از سال ۱۴۰۹، سرعت سالمندی بیشتر هم خواهد شد. پنجره جمعیتی که از سال ۱۳۸۵ به روی ما گشوده شده، در سال ۱۴۲۵ بسته خواهد شد. این فرصت طلایی را برای ارتقای نرخ باروری و از حیث توانمندسازی گروه های سنی جوان و میانسال، باید مغتنم شمرد.

کشورهای پیشرفته کنونی، معمولا در مراحل گوناگون برنامه توسعه ای خود، سالمندی ۳ تا ۴ درصد از کل جمعیت و میزان جمعیت جوان در محدوده ۴۰ درصد داشتند. این کشورها از جمعیت جوان، ماهر و تحصیلکرده خود نهایت بهره وری را داشتند. ایران اکنون کشوری میانسال و یا در فاز نخست سالمندی است، زیرا جمعیت زیر ۱۵ ساله، زیر ۲۳ درصد و جمعیت بالای ۶۰ سال، از ۱۰ درصد بالاتر است. سالمندی جمعیت برای کشوری که مراحل پیشرفت و تکاملش را تکمیل نکرده است، پیآمدهای سوء و دردناکی دارد. تنها با افزایش نرخ باروری کل و تمرکز روی قوت هاست که این پدیده را می توان کنترل نمود. در همه کشورها مدیریت “دوره پنجره جمعیتی” بر عهده دولت هاست و در این دوره نیازهای آموزشی، شغلی و مسکن جوانان باید مرتفع شود. متاسفانه ۱۵ سال از این فرصت، سپری شده و تنها ۲۵ سال از آن باقی است. و ده سال نخست این زمان، از اهمیت بالایی برخوردار است.

با وضعی که ما پیش می رویم، در صورت عدم جبران نرخ باروری تا ۲۵ سال دیگر، درصد سالمندی به سه برابر افزایش خواهد یافت. نزدیک به یک سوم جمعیت ایران بالای ۶۰ سال سن خوهند داشت و با پیری عمومی و زودرس مواجه خواهیم شد. این در حالی است که با بسته شدن این پنجره که یک فرصت بزرگ تاریخی است، تهدیدهای ناشی از عدم استفاده صحیح از این موهبت فرا خواهد رسید. پژوهشی در باره وضعیت خانواده ها در ژاپن افسرده امروز که زاد و ولدش بسیار کم شده و سالمندانش یک چهارم جمعیت آن را تشکیل می دهند و معضل تنهایی و رواج اعضای خانواده اجاره ای، کارکنان نقره ای و کسب و کارهایی که با بیماری، ناتوانی و مرگ صاحبانش به پایان می رسد، تصویری تلخ از کشوری پیشرفته است که اگر همچنان به این منوال پیش رود تا ۷۰ سال دیگر از فرهنگ، اقتصاد و تمدن آن چیزی باقی نخواهد ماند!

خلاصه اینکه؛ بخش نرم افزاری پیشرفت در ایران به اندازه بخش سخت افزاری آن رشد نکرده است. اصلاح سبک زندگی در زمینه های گوناگون از جمله تاسیس به موقع نهاد خانواده، فرزندآوری و فرزندپروری و مطلوبیت بخشیدن به وضعیت موجود تک فرزندی، غربالگری ها، میزان ناباروری ها، حدود ۱۲ میلیون ازدواج انجام نشده، نرخ بالای سقط جنین و سزارین های انتخابی، نیازمند پیوست های دقیق عملیاتی از سوی دستگاه های ذیربط است. شالوده سبک زندگی، فرهنگ است که خردورزی، اخلاق و حقوق، پایه های اصلی آن را تشکیل می دهند. بدون فرهنگ سازی، راهبردهای جمعیتی حتی با وجود تمام منابع دیگر و تخصیص آن ها، عملیاتی نمی گردند.

به مقوله ی جمعیت و خانواده باید اهتمام جدی و عملی داشت، تا سال گذشته، هر آنچه که در باره تغییر ریل از کنترل جمعیت به اصلاح هرم و ساختار سنی جمعیت گفته و یا نوشته شده، صرفا روی میز سیاست گذاری و قانونگذاری بوده است. فرهنگ سازی در سطح نخبگانی و خبرگانی تقریبا تعطیل است، مانع تراشی ها کم نیست، تبلیغات سوء برای گم کردن مسیر درست، همچنان جریان دارد و در کنار همه اینها، سرعت اقدامات لازم کند است. البته با شروع کار این دولت و قانون مجلس در همه این زمینه ها یک تکانی دیده می شود. بدون همراهی جوانان و خانواده ها و درک عمومی از ماجرای تک فرزندی و تجرد و سالمندی و اجرای برنامه های کمی و کیفی در جهت تحکیم خانواده از سوی حاکمیت، ضعف ها و تهدیدات جبران ناپذیر است. خوشبختانه ستاد ملی جمعیت نیز مطابق قانون، اخیرا تشکیل گردیده است و امیدواریم شاخص ها و فرایندها و رویه های اجرایی دستگاه های دخیل در امر جمعیت و خانواده تحت رصد، پایش و ارزیابی دقیق این ستاد قرار گیرد.
ایران جوان، مقتدر و پیشرفته آرزوست.

*پزشک و دانشیار دانشگاه، عضو کمیته مطالعات و پایش سیاست های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی و رییس اندیشکده سلامت جمعیت و خانواده

این مطالب را نیز ببینید!

همایش سلامت، حکمت و حکمرانی

سومین همایش بین المللی سلامت، حکمت و حکمرانی The Third International conference on health, Wisdom & ...