درباره ی مطالعه موردی (Case Study)

مطالعه موردی (Case Study): یک نوع روش تحقیق رایج در علوم اجتماعی است و بر مبنای یک بررسی عمیق درباره یک فرد، گروه یا رویداد خاص است. مطالعه موردی ممکن است توصیفی یا تبیینی باشد. نوع دوم برای کشف علت و معلولی به منظور پیدا کردن اصول اساسی استفاده می شود. مطالعه موردی به جای استفاده از نمونه ها و پیگیری مجموعه محدودی از قوانین برای بررسی تعداد محدودی از متغیرها، از روش بررسی عمیق و طولی (در طی یک دوره زمانی طولانی) از نمونه یا رویداد خاص استفاده می کند. مطالعات موردی یک راه سیستماتیک از بررسی رویدادها، جمع آوری داده ها، تجزیه و تحلیل اطلاعات و گزارش دهی نتایج ارائه می دهد .بر اساس یک نتیجه ممکن است پژوهشگر درک دقیقی از اینکه چرا نمونه همانطورکه می بایست بوده اتفاق افتاده است پیدا کند و اینکه در پژوهش های آینده چه چیزی برای بررسی مهم ترخواهد بود. مطالعات موردی خودشان را در اختیار تولید و آزمایش فرضیه ها قرار داده اند. یکی دیگر تعاریف درباره مطالعه موردی می تواند باید به عنوان یک استراتژی پژوهش بیان می شود، که یک تحقیق تجربی است که به بررسی یک پدیده در درون چهار چوب زندگی واقعی خودش می پردازد. یک پژوهش با استفاده از مطالعه موردی یعنی یک یا چند مطالعه موردی که بتواند شامل مدارک، متکی به منابع متعدد از شواهد باشد و از گزاره های نظری قبلی سود ببرد. مطالعات موردی نباید با تحقیقات کیفی اشتباه گرفته شود بلکه می تواند ترکیبی از شواهد کمی و کیفی است باشد. پژوهش تک موضوعه باعث ایجاد یک چهارچوب آماری برای ساخت استنتاج از داده های کمی می شود. مطالعه موردی یک رویکرد پژوهشی است که بین فنون سخت برداشتن اطلاعات و الگوهای متدولوژی قرار گرفته است.

    ابوالفضل طیبی

 

 مطالعه موردی (Case Study)

                                                                                     مهدی رحمان زاده

 

Case در لغت به معنای مورد، نمونه، سرگذشت و حالت و واژه ی

 

study به معنای مطالعه، بررسی، پژوهش و تحقیق آمده است.

 

در فارسی از Case Study با تعابیر مختلفی همچون مطالعه موردی، 

 

نمونه پژوهی، موردپژوهی و قضیه پژوهی یاد شده است.

 

مطالعه موردی به زبان ساده، روشی است که از منابع اطلاعاتی هرچه

 

بیشتر برای بررسی نظام مند افراد، گروه ها، سازمان ها یا رویدادها

 

استفاده می کند. مطالعات موردی، هنگامی انجام می شوند

 

که پژوهشگر نیازمند فهم یا تبیین یک پدیده است.

 

تحقیق کیفی و مطالعه موردی رابرت یین که کتاب مستقلی

 

با نام “تحقیق موردی” ( ۱۹۸۹ ) نوشته است، در تعریف مطالعه موردی

 

می گوید: مطالعه موردی، یک کاوش تجربی است، که از منابع و شواهد

 

چندگانه برای بررسی یک پدیده موجود در زمینه واقع یاش در شرایطی

 

که مرز بین پدیده و زمینه آن به وضوح روشن نیست، استفاده می کند.

 

مطالعه موردی یکی از روش های تحقیق کیفی است و با توجه به اینکه

 

یکی از ویژگی های عمده تحقیق کیفی، تمرکز آن بر مطالعه عمیق

 

نمونه ی معانی از یک پدیده (که به آن مورد می گویند) است،

 

به همین دلیل، گاهی به پژوهش کیفی، پژوهش موردی نیز گفته می شود.

 

اگر چه این دوروش، مترادف یکدیگر نیستند، وجود این پژوهش موردی به

 

عنوان یک رویکرد تخصصی از پژوهش علمی، به ویژه به عنوان واکنشی

 

به درک محدودیت های پژوهش کمی تکامل یافته است.

 

تحقیق کیفی با داده هایی سروکار دارد، که واقعیت های مورد مطالعه

 

را به صورت کلامی تصویری، یا امثال آن (نه کمی و عددی) نمایان کرده

 

و مورد تحلیل قرار می دهد.

 

این نوع تحقیق بر معنایی که افراد ذیربط

 

(شرکت کنندگان در فرایند اجرای تحقیق)

 

از پدیده مورد مطالعه در ذهن دارند، تاکید دارد.

 

زمینه های کاربرد تحقیق موردی

 

یین می گوید: به عنوان یک استراتژی، تحقیق موردی در زمینه هایی

 

چون سیاست، علوم سیاسی، مدیریت دولتی، روانشناسی اجتماعی،

 

جامعه شناسی، تحقیقاتی که در زمینه مدیریت و سازمان انجام

 

می شود، تحقیقاتی که در زمینه برنامه ریزی شهری و منطقه ای، مثل

 

تحقیقاتی که در زمینه برنامه ها، کشورهای همسایه، یا سازمان ها

 

و نهادهای دولتی انجام می شود و مطالعات و تحقیقاتی که به منظور

 

پایاننامه های دوره های کارشناسی ارشد و دکتری

 

(در علوم اجتماعی) انجام می شود، به کار می رود.

 

 

 

اهمیت و برد مطالعه موردی

 

این روش از جهاتی بسیار حائز اهمیت است:

 

الف) شناخت کل واقعیت؛

 

تنها با استفاده از این روش می توان کلیک واقعیت را فهمید.

 

روش موردی، بهترین شیوه برای پیاده کردن دیدگاه های کلنگر (نظریه گشتالت)

 

و همچنین اندیشه آنانی است،  که بر پیکربندی واقعیت تکیه دارند.

 

ب) شناخت ابعاد نهان پدیده اجتماعی؛

 

تحقیق موردی، واقعیت را در کنه آن بررسی می کند،به اعماق دست می یابد

 

و به مطالعات ژرفانگر می پردازد.

 

ج) دستیابی به کلیت منحصر به فرد؛

 

همیشه در جامعه، آینده ای خاص و کلیتی بی نظیر وجود دارد؛ که شناخت آن،

 

تنها از طریق مطالعات موردی امکان پذیر است.

 

 

 

خصوصیات اصلی مطالعه موردی

 

 

 

از منظرمریام ( ۱۹۸۸ ) مطالعه موردی چهار خصوصیت اصلی دارد؛ که عبارتند از:

 

۱٫ خاص گرا؛ مطالعه موردی بر وضعیت، رویداد، برنامه یا پدیده خاص تمرکز می کند،

 

در نتیجه روش خوبی برای مطالعه مسائل عملی در زندگی واقعی است.

 

۲٫ توصیفی؛ این روش، توصیفی مفصل از موضوع مورد مطالعه ارائه می دهد.

 

۳٫ اکتشافی؛ به فهم بهتر موضوع مورد مطالعه کمک می کند.

 

کشف روابط متقابل جدید، کشف چشماندازهای تازه و کشف معانی جدید

 

و بینش نو، همگی از اهداف مطالعه موردی است.

 

۴٫استقرایی؛ غالب مطالعات موردی، تکیه بر استدلال استقرایی دارند.

 

مطالعات موردی قصد ارزشیابی فرضیه های از پیش موجود را ندارند؛

 

بلکه با بررسی داده ها “اصول و تعمیم ها” را به دست می دهد.

 

مزایای مطالعه موردی

 

۱٫ به دست آوردن انبوه اطلاعات؛ پرارزش ترین روش برای موقعی که

 

پژوهشگر می خواهد انبوهی از اطلاعات را درباره موضوع مورد پژوهش به دست آورد.

 

۲٫ روبرو شدن با منابع بیشتر؛ قادر ساختن پژوهشگر به روبرو شدن

 

با طیف وسیعی از شواهد، اسناد، دست ساخته های تاریخی،

 

مصاحبه های نظام مند، مشاهده مستقیم و حتی پیمایش های سنّتی

 

را می توان در مطالعه موردی گنجاند. هرچه منابع داده ها در مطالعه

 

موردی بیشتر باشد، درنتیجه مطالعه ما معتبرتر است.

 

۳٫ شناخت تمام ابعاد یک واحد اجتماعی؛ ساروخانی می گوید: ازجمله نقاط قوت

 

تحقیق موردی پرداختن به شناخت تمام ابعادیک واحد اجتماعی است.

 

معایب مطالعه موردی

 

۱٫فقدان نظم و انسجام علمی؛ در بسیاری از مطالعات موردی، نظم

 

وانسجام علمی رعایت نمی شود. اغلب دیده شده که پژوهشگر

 

(مطالعه موردی)، بی دقّتی کرده و اجازه داده که شواهد سوگیرانه با

 

دیدگاه های مغرضانه بر یافته ها و نتیجه گیری ها اثر گذارد.

 

۲٫ عدم امکان تعمیم پذیری؛ هرچند مطالعه موردی، ابزاری ارزشمند

 

است و با استفاده از آن، می توان متغیرهای معنادار را کشف کرد،

 

اما امکان تعمیم داده ها را فراهم نمی سازد؛ زیرا فقط بر روی یک مورد و

 

در یک مقطع زمانی صورت میگیرد.

 

اگر هدف اصلی پژوهشگر، ارائه گزارههای هنجاری متّکی بر آمار،

 

درباره فراوانی وقوع یک پدیده در یک جمعیت تعریف شده باشد، درنتیجه، روش های

 

دیگر، مناسب ترند. اما اگر هدف اصلی، تعمیم گزاره های نظری باشد،

 

روش مطالعه موردی کاملا متناسب با این هدف است.

 

۳٫ زمان بری؛ مطالعه موردی، مثل مشاهده مشارکتی، اغلب وقت گیر

 

است و گاه به حجم عظیمی از داده ها منجر می شود، که خلاصه کردن

 

آن، بسیار دشوار است. پژوهشگران باید سال ها منتظر بمانند، تا نتایج

 

پژوهش اعلام شود؛ که غالبا هم به گونه ای ضعیف ارائه می شود.

 

۴٫ فاقد اعتبار درونی؛ مطالعات موردی، مخصوصا زمانی که در یک

 

مقطع زمانی و برای یکبار صورت می گیرد، فاقد اعتبار درونی هستند.

 

این مطالعات روابط علّی را مورد شناخت و تحلیل قرار نمی دهند و بسیاری

 

از دانشمندان، آنرا برای مراحل ماقبل تجربی تحقیق، مفید می دانند

 

مراحل مطالعه موردی

 

مطالعه موردی دارای مراحل ذیل است:

 

۱٫ طراحی؛ نخستین موضوع مورد نظر مطالعه موردی این است که چه باید پرسید.

 

مطالعه موردی برای پرسش هایی که با “چطور” و “چرا” شروع می شوند،

 

بسیار مناسب است. یک سؤال تحقیق روشن و دقیق، تلاش های بعدی

 

را در یک مطالعه موردی متمرکز می کند.

 

موضوع دوم در طراحی مطالعات موردی این است که چه چیز را

 

باید تحلیل کرد “مورد” ما چیست؟. در بسیاری از مواقع، یک مورد،

 

فردی خاص، چندین فرد، یک رویداد یا چندین رویداد است.

 

۲٫ مطالعه آزمایشی؛ پیش از شروع مطالعه آزمایشی باید یک

 

“پروتکل مطالعاتی” ساخته شود. این سند عملیاتی را که باید در

 

مطالعه صورت بگیرد و نیز ابزار یا ابزارهای گردآوری داده ها (مثل

 

نیاز و عدم نیاز به دستگاه فتوکپی برای کپی گرفتن از پرون ده ها، مکان

 

یا دفتر کار و سایر وسایلی که ممکن است مورد نیاز باشد) را دربر

 

میگیرد. یک پروتکل خوب برای مطالعات موردی، شامل راهکارهای

 

ضروری برای دستیابی به شخص یا سازمان خاص و روش های

 

دسترسی به پرون ده ها و اسناد است.

 

پس از تدوین پروتکل، مطالعه آزمایشی شروع می شود؛ مطالعه

 

آزمایشی برای دقیق تر کردن طرح پژوهشی و نیز عملیات میدانی

 

به کار می رود متغیرهایی که در طول مرحله طراحی پیش بینی نشده

 

بودند ممکن است در جریان مطالعه آزمایشی سر برآورند، و مسائل

 

و مشکلات پروتکل یا تدراکات مطالعه نیز ممکن است رو شوند.

 

۳٫ گردآوری داده ها؛ دست کم چهار منبع اطلاعاتی را می توان

 

در مطالعات موردی در نظر گرفت:

 

اسناد؛ به عنوان منبع غنی برای داده ها که شامل نامه، یادداشت،

 

صورتجلسه، دستور کار، تذکره های تاریخی، بروشور، کتابچه و غیره است.

 

مصاحبه؛ در برخی مطالعات موردی، می توان روش های پژوهش

 

پیمایشی را به کار برد و از پاسخگویان درخواست کرد

 

تا پرسشنامه هایی را پر کنند. در برخی دیگر، می توان از مصاحبه

 

عمیق هم استفاده کرد.

 

مشاهده مشارکتی: دراین روش، پژوهشگر به میان مشاهده شوندگان

 

رفته و در رفتار تحت مشاهده مشارکت می کند و همزمان به

 

جمع آوری اطلاعات در محل تحقیق می پردازد.

 

مصنوعات انسانی: مصنوعات انسانی شامل وسایلی مثل یک ابزار،

 

یک میل یا حتی یک متن چاپ شده رایانه ای.

 

غالب کاربران مطالعه موردی، استفاده از چند منبع گوناگون برای

 

گردآوری داده ها را توصیه می کنند.

 

۴٫ تحلیل داده ها؛ برخلاف فنون پژوهش کمی، در مطالعه موردی،

 

فرمول های مشخص یا دستورالعمل های گام به گام، به سبک کتاب

 

آشپزی برای هدایت پژوهشگر در جریان تحلیل داده ها وجود ندارد.

 

“یین” سه راهبرد تحلیل کلی را پیشنهاد داده، که البته قابل تعمیم

 

برای همه مطالعات موردی نیستند:

 

تطبیق الگوها؛ یک الگوی مبتنی بر تجربه با یک یا چند الگوی

 

پیش بینی شده مقایسه می شود.

 

تبیین سازی؛ پژوهشگر سعی می کند با صدور پارهای احکام درباره علت یا علل

 

وقوع پدیده مورد بررسی، تبیینی را درباره “مورد”، ساخته و پرداخته کند.

 

توالی زمانی: مجموعه ای از داده ها در نقاط زمانی گوناگون،

 

با روندی که مطابق با نظریه پیش از تحقیق، پیش بینی شده بود؛

 

یا با یک روند جایگزین دیگر، مقایسه می شود.

 

۵٫ گزارش نویسی؛ گزارش مطالعه موردی به چند شکل مختلف

 

ممکن است. این گزارش می تواند از طرح سنّتی گزارش های تحقیقی

 

پیروی کند – بیان مسئله، روش ها، یافته ها و بحث – یا از یک شیوه

 

غیر سنّتی بهره گیرد. در برخی مطالعات موردی، گزارشی که

 

به صورت گاه شمار منظم شده، مناسب ترین وسیله است؛

 

درحالی که در آن دسته از مطالعات موردی که جنبه ی مقایسه ای دارند،

 

گزارش یافته ها می تواند متناسب با دیدگاه تطبیقی صورت گیرد.

 

صرف نظر از شکلی که برای ارائه گزارش گزیده می شود،

 

پژوهشگر باید مخاطبان گزارش را در نظر بگیرد. گزارشی که برای

 

سیاست گزاران در نظر گرفته شده، باید به سبکی متفاوت با گزارشی

 

که قرار است در یک نشریه علمی به چاپ برسد، نوشته شود.

 

 

 

 

 

 

 

۱]. آریانپور، منوچهر؛ فرهنگ پیشرو آریانپور، تهران، جهان رایانه، ۱۳۷۷ ، چاپ اول، ج ۱، ص ۷۷۴

 

۲]. همان، ج ۵، ص ۵۰۱۶

 

۳]. ویمر، راجر دی و دومنیک، جوزف آر؛ تحقیق در رسانه های جمعی، کاووس سیدامامی، تهران، سروش، ۱۳۸۴ ، چاپ اول،. ص ۲۰۰

 

۴]. ساروخانی، باقر؛ روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳ ، ج ۱، ص ۳۰۰ .۲۹۹

 

۵]. یین، رابرت؛ تحقیق موردی، علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۷۶ ، چاپ دوم،ص ۲۰

 

۶]. گال، مردیت و دیگران؛ روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، احمدرضا نصر و دیگران، تهران، سمت و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۳ ، چاپ اول، ج ۲، ص ۹۴۴ .۹۴۳

 

۷]. بازرگان، عباس؛ مقدمهای بر روش های تحقیق کیفی و آمیخته، تهران، دیدار، ۱۳۸۷ ، چاپ اول، ص ۲۹

 

۸]. یین، رابرت ؛ پیشین، ص ۲ و ساروخانی، باقر؛ پیشین، ج ۱ .۲۹۷ ص ۳۰۰ .۲۹۹ 

 

۹]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص ۳۰۲  ۱۰]. ویمر، راجر دی و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص ۲۰۱

 

۱۱]. همان، ص ۳۰۰  – ۲۲۰

 

۱۲]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص ۳۰۷

 

۱۳]. یین، رابرت ؛ پیشین، ص ۱۶

 

۱۴]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ص ۳۰۶

 

۱۵]. ویمر، راجر دی و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص ۲۰۲

 

۱۶]. یین، رابرت؛ پیشین، ص ۱۷ و ویمر، راجر دی و دومنیک، جوزف آر؛ پیشین، ص۲۰۲٫